tag:blogger.com,1999:blog-51557232711259774092024-02-08T21:05:34.319+08:00Sugilanon BisayaLunbishttp://www.blogger.com/profile/03639809232579526925noreply@blogger.comBlogger25125tag:blogger.com,1999:blog-5155723271125977409.post-5658423197804001412011-05-10T11:56:00.003+08:002011-05-10T12:36:01.162+08:00si hesus ug ang panon sa mga tawo<span class="Apple-style-span" style="color: rgb(51, 51, 51); font-family: Verdana, sans-serif; font-size: 13px; line-height: 20px; ">Samtang nakighinabi si Hesus sa iyang mga tinun-an, miabot panon sa mga tawo nga nagdala ug usa ka babaye nga nasakpan nila sa akto nga nakighilawas sa usa ka minyo. Ug matud pa nila:"Kining babayhana usa ka mananapaw. Ug basi sa balaod ni Moises, ang usa ka babayeng masakpang manapaw batuon kini hangtud mamatay. Unsay imong ikasulti niini?<br /><br />Militikubo si Hesu ug nagsuwat -suwat sa balas pinaagi sa iyang tudlo. Human niini, mituyhad siya ug miingon: "Si kinsa man kaninyo ang walay sala maoy mouna pagbato niining babayhana. Ug mibalik siya ug suwat sa balas.<br /><br />Nagtinan-away silang tanan. Ug sa kalit lang, ilang gibato si Hesus</span>Alan K. Cañahttp://www.blogger.com/profile/02827747372062198902noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5155723271125977409.post-23725388373973813282011-05-10T12:34:00.000+08:002011-05-10T12:35:19.885+08:00Ang Mga Dalilang sa Dakit<span class="Apple-style-span" style="font-family: Verdana, sans-serif; font-size: 13px; line-height: 22px; ">Lagsik and linaktan ni Jojo sa dihang misulod siya sa D' BIG BOOZE BEERHAWZZZ" sa A. Caña ST., Dakbayan sa Sugbo, a las 6:00 sa sayong gabii. Sa way pagtagad sa ubang tawo didto, milahos siya paingon sa usa ka lamesa nga nahimutang dapit sa suok sa tuong bahin sud sa imnanan.<br /><br />Didto sa maong lamesa, inusarang nagtagay si Boyax, usa sa mga suod nga higala ni Jojo.<br /><br />" Dugaya sad nimo oy! Matud pa ni Boyax samtang nagpahiluna pa si Jojo ug lingkod sa lingkurnan nga iyang gibira gikan sa sikbit nga lamesa.<br /><br />"Bag-o pa lang gai kang mitext. ..Unsa bay dinalian nimong tuyo ba?.. Aw, taym pa, bilar ta ron ni Rocky? Hai man mahimutang iyang haya ron? Ni-resulta na gyong iyang adis-adis no? Naghikog jud ! " Mihanoy lang ang mga pangutana ug pahayag ni Jojo samtang si Boyax nagtutok sa baso nga puno sa beer nga iyang gikuptan.<br /><br />"Beer pa day", giingnan ni Boyax ang silbidora nga miagi daplin sa ilang lamesa. Mapahiyumong misanong ang maong babaye ug mikidhat ngadto kang Boyax nga wala manumbaling niini.<br /><br />"Wa to maghikog si Rocky, bay", hinay ang tingog ni Boyax nga misulti.<br /><br />" Unsay buot nimong ipasabot, naay foul play?, Kinsa may kontra atong amigo nato? Unsa man diay findings sa mga pulis?" Sunod sunod ang pangutana ni Jojo, samtang naglad-ok si Boyax sa iyang beer.<br /><br />"Suicide ang findings sa pulis, ug wa ko kahinumdom nga naa toy kontra si Rocky", matud ni Boyax.<br /><br />"Pag-sure diha Yax oy! Nagkanayon si Jojo samtang nagdawat sa usa ka beer grande nga gitunol sa silbidora. "Ahh kini maoy beer, bugnaw kaayo morag buhi, dili patay, hehehehe, sa binali ba" pasi-aw pa niya.<br /><br />" Nakadungog na ka anang mga dalilang?" nangutana si Boyax?"<br /><br />" Unsa man na, makaon na?", sumbalik pa nga pangutana ni Jojo nga da bugal-bugal.<br /><br />Wala kini panumbalinga ni Boyax, hinuon mipadayon siya pagsulti. "Faries gud kung sa iningles pa, as in white ladies o mga engkantada ba."<br /><br />" Unsa na sad gud nang trip nimo bay, mga enGkantada na man sad na. Unsa man bag-o kang nakatira? Padayong bugal-bual ni Jojo.<br /><br />Wala gihapon tagda ni Boyax ang mga pasiaw ni Jojo, hinuon mipadayon siya sa iyang buot i-asoy.<br /><br />"Gikuha to si Rocky sa mga higala niyang dalilang. Dalilang sa dakit luyo sa among boarding house."<br /><br />" Unsa? Napraning ka na? Unsa goy Dalilang sa dakit?"...Mikuha si Jojo sa mantalaan nga gisuksok niya sa bulsa sa iyang karsones.<br /><br />"Basaha gud, Usa ka estyudyante naghikog.....(lahos ta diri sa ubos, da dia ra, basahon nako ha,)" Gikusog gyod pagbasa ni Jojo, " Ug nakuha sa mga kapulisan ang usa ka papel nga linikit nga gisuksok sa sidsid sa polo sa biktima. Ug nahisulat didto ang mga pulong My last trip with Susie and Corie."<br /><br />Gibutang ni Jojo ang mantalaan sa lamesa ug miingon siya, " Unsa may labot sa mga dalilang ana? Diin man na gikan estoryaha tawn oy, Mugna sa imong huna-huna? Mao na diha, kay sige man gud kag panabako anang marijuana...blow ta brod, blow,blow,blow, hangtud moburot ang utok sa blinow, mahimong utok bulinawo.!" Nangugat nga nagpadayag si Jojo sa iyang gibati, dayon niyang yarok sa beer ug ipis para ni Boyax.<br /><br />" Mao bitaw to si Susie ug Corie ang mga dalilang, ambot nganong wa niya iapil sila si maryjane ug Vera." apas sumpay pa ni Boyax.<br /><br />"Unsay Susie, Corie, Maryjane ug Vera gud. Wa diay ka kaila ana nila?" Kusganong nangutana si Jojo.<br />"Di ba si Susie mao may angga nato sa druga nga Suseigon nga i-inject ni Rocky kay nindot kuno kaayog tama? Ug si Corie mao man ang cough syrup nga Corex nga atong lak-lakon kung dunay concert? Maryjane- marijuana, Vera - beer. Nganong nahimo na man hinuon ni silang dalilang? Kahinumdom ka ini nila yax?" Gipahinumdoman ni Jojo si Boyax niini dungan sa iyang panghupaw ug lawom.<br /><br />Niining tungora, mipiyong sa iyang mga mata si Boyax dungan sa iyang pagnusnos sa iyang kamot sa iyang nawong susama gayod sa naghilam-os siya. Mibuka siya sa iyang mga mata ug mikusog ug lingilingi sa iyang ulo aron magpakuto sa iyang liog. Human niini mitutok siya kang Jojo ug misulti.<br /><br />"Wa ko magtripping jo, di sad ni kumedya. Palihog paminawa ko."<br /><br />Misanong si Jojo ug miingon, "sige, unsa man na?" Ug gisugdan dayon ni Boyax iyang asoy.<br /><br />" Sukad pagsugod sa second semester sa klase bay, nakabantay na ko nga si Rocky kanunayng mag-adtoan sa dakong kahoy nga dakit luyo sa among boarding house sa Nasipit. Mingaw biya nang dapita. Sa sinugdan wala lang ko mahibung ato, kay bisan ako kung gusto ko mag-inusara, moadto man ko ug magpabulhot sa aso . Kahibawo ka na nga di man ta mabuhig way damo. Ikaw Jo, beer man nang imo, si Rocky syrup ug inject. akoa marijuana...di ba?"<br /><br />"O lagi, tiwasa ang estorya", matud pa ni Jojo nga morag gilaayan. "Imo sa ring tagay o", apas sumpay pa niya. Miyarok si boyax ug mipadayon sa iyang asoy.<br /><br />" Duna toy tawo nga nagpuyo unahan sa among boarding house nga kanunay sad namong makit-an nga maglingkoran ilawom sa maong kahoy. Nahimo to siyang higala ni Rocky. Mao to siyay nagsugilon ni Rocky mahitugngod sa mga dalilang nga nagpuyo sa dakit.Wala madugay bay, akong napanid-ang nga si rocky mobisita na sa dakit bisan gabii. Hangtud na lang gani to sa dayon niyang kamatay,matag gabii na gyod siyang mag-adtoan..Samtang nagpunay siyag adto, akong na-obserbahan nga nausab ang kinaiya ni Rocky.. Dili tripping bay.dili tungod sa druga kay nasayod ko nga wala na siya maggamitan karong semestera. Nausab gyod siya." Mitutok si Boyax sa unahan ug mipunit sa sigarilyo nga nag-aray sa lamesa nga gibutang ni Jojo patung sa mantalaan nga iyang dala. Midagkut siya.<br /><br />"Unsa may kausaban, bay? Di kaha to withdrawal syndrome?" nagpakisusi si Jojo.<br /><br />Wala motubag si Boyax, mipadayon hinuon sa iyang asoy.<br /><br />"Duna toy usa ka higayon nga pwerte gyong sukoa ni Rocky. Nanghasi siya. nag-wild! Tungod lang kay akong giputol tong gamot sa tanom, o sa kahoy ba kaha kadto, nga migataw sa suok sa banyo sa boarding house. Ako to nga giputol kay lain kaayo tan-awon, mora ug dako kaayong til-as. Haskang sukoa ni Rocky,bay. Ug matud pa niya agianan kuno to sa mga dalilang, nila ni Susie, Corie, Maryjane ug Vera. Ug nahadlok kuno siyag masuko sila kaniya." Mipabulhot si Boyax sa aso sa iyang sigarilyo.<br /><br />'Unya?" Misuna si Jojo.<br /><br />Mipadayon si Boyax sa pag-estorya, "Gisundan nako siya pagka gabii didto sa dakit. May kaestorya siya bay".<br /><br />"Ang mga dalilang?" Naghinam-hinam nga nangutana si Jojo.<br /><br />"Mipadayon si Boyax."Wa ko kakita sa iyang kaestorya apan morag akong madungog ang ilang mga hagawhaw. Mga babaye. Morag nasuko. Napanid-an nako nga nahadlok si Rocky, bay, kay nagtungko man ug morag nagkuray...Tungod sa akong kahadlok, milakaw ko."<br /><br />"Unya?" Dali-daling pangutana ni Jojo.<br /><br />"Mao na to, nakita-an na lang siyang nagbitay pagka-ugma. " Masub-anong mitubag si Boyax. ug mipadayon pa gyod kini sa pag-asoy.<br /><br />" Nahibung ang mga pulis ug ang mga tawo nga nakakita sa nagbitay kon giunsa niya pagsaka sa maong kahoy nga di man to makatkat tungod sa kadako. Didto pa gyod siya magbitay sa tumoy sa sanga nga layo kaayo sa punoan, Duna pa gyod kini daghan kaayong mga bagon-bagon nga nagbitay ug lisod kaayong suoton. Matud pa gud sa usa ka pulis.'giunsa gud niya pag-abot diha nilupad siya?'.mao nay kahibulongan kaayo. Di man sad ta makaingon nga laing tawo ang nagbitay niya didto kay mosamot kalisod! Ug nakahibawo ba ka unsay gisulti atong tawong higala ni Rocky nga nagtug-an kaniya mahitungod sa mga dalilang? Gikuha kuno si Rocky sa mga dalilang" Mitan-aw si Boyax ni Jojo ingon sa naghuwat unsay ikasulti niini.<br /><br />"Tana, mobilar ta. Hai man ibutang ang minatay?" Kalit nga mipalahi ug estorya si Jojo.<br /><br />"Tua sa cosmopolitan, sige mangadto ta. Wa ka kuyawi Jo?" Kalit nangutana si Boyax samtang nagsinyas sa silbidora nga mobayad na sila sa ilang giinom.<br /><br />"Unsa goy kahadlokan, mga dalilang? Wa man gani ko kaadto sa dakit. Nagkatawa nga mitubag si Jojo.<br /><br />"Di kaha ang mga dalilang ug ang atong mga bisyo dugtong ra? Gikuha na ni Susie ug Corie si Rocky, Suseigon, Corex. Di kaha ko kuhaon ni maryjane, marijuana ra bay akong bisyo, ug ako ra bay nagputol sa gamot?".Pasabot ni boyax.<br /><br />"Hehehe, kuhaon sad ko ni Vera? Pulos biya ta manginom ug beer, ug mogamit sad biya koig panagsa anang inyong druga, Pero wa koy labot anang inyong trip bay. Layo ra kaayo na sa tinuod ! Nagkatawa nga morag gikuyawan nga misulti sa Jojo..<br /><br />Human makabayad si Boyax sa ilang giinom, nanggawas sila. ug pag-abot nila sa unahan dapit sa may eskina, adunay babaye silang nakit-an nga nagbarog. Mikumedya si Jojo kang Boyax sa pag-ingon, Yax ila-ilaha na basin ug si Maryjane na. Mangihi sa kog kadiyot diri daplin sa kural.<br /><br />Sa dayon nang paingon ni Jojo sa suok sa kural, maoy iyang nadunggan ang tingog sa babaye nga nagkanayon ngadto kang Boyax, "Hi handsome, I'm Maryjane, hapit usa kuyogi ko diri."<br /><br />Miagik-ik ug katawa si Jojo nga nakadungog niini, apan sa kalit lang dunay dakong lagubo siyang nabati.. Sa paglingi pa niya. nagbuy-od na tunga sa karsada si Boyax. Miduol siya niini dungan usab sa pagkanaog sa drayber sa taxi nga maoy naka bangga ni Boyax.<br /><br />"Ngano man to?" Nagutana si Jojo samtang nagsud-ong sa patayng lawas ni Boyax nga naghayang, nabulit sa dugo ug nagpasad ang utok sa karsada.<br /><br />"Wa man ko kakitag tawo. Mikalit man lang to siyag butho. Wa sad ko kabantay nga milabang." Matud pa sa drayber nga nagkurog sa kakuyaw.<br /><br />" Unsay gipasabot nimo nga nikalit lang ug butho, milupad?" Kalit nga nangutana si Jojo dungan sa iyang paglingi-lingi aron sa pagpangita sa babaye nga nganlan ug Maryjane. Wa siyay nakitang babaye.<br /><br />"Ang babaye nga nagtindog dinhi daplin sa karsada hai na man?" Nangutan siya sa drayber.<br /><br />" Wa lagi koy nakitang tawo dinhi bay. Wa gani ko kakita aning akong gidasmagan. Mora lagi ni siyag mibutho lag kalit atubangang sa akong taxi. Morag nilupad, morag gi-itsa," matud pa sa drayber.<br /><br />Wa makapugong sa iyang gibati si Jojo ug sa kalit misinggit siya. "Peste mong mga dalilanga mo. ikaw sang draybera ka,buang ka!"<br /><br />Ug mao na lay naabtan sa mga pulis nga nagsyagit si Jojo samtang nagyatakyatak sa drayber nga nagtikuko daplin sa iyang taxi. Gidala nila si Jojo ug ang drayber sa presento. Gibalhog silang duha sa magkalahing selda.<br /><br />Nangutana ang hepe sa iyang mga sakop. "Unsa may mga salaod aning duha?"<br /><br />"Kining usa Tsip, drayber ni sa taxi nga nakadasmag. Patay ang biktima"<br /><br />" Hai man ang biktima karon, Na-aydintipay na ba ninyo kinsa siya?' Midason sa pagpangutana aang hepe.<br /><br />" Usa ka Robert Boy Rivera tsip, estudyante, nakaila ang usa natong kaubang pulis ani niya, Boyax iyang angga. Adis-adis ni siya. Daghan kaayong stik sa marijuana sa iyang bulsa.<br /><br /><br />"Ang usa , unsa man say sala ana?" Nangutana ang hepe dungan sa pagtudlo sa selda diin nahimutang si Jojo.<br /><br />"Adis-adis sad na, tsip. kuyog na sa gidasmagan. Naabtan namo siyang nagyatakyatak sa drayber nga nakadasmag. Bun-og kaayo ang drayber ug kana siya nagsige ug syagit." Tubag sa pulis.<br /><br />Sulod sa iyang selda, nagtuk-ong si Jojo nga wa makasabot unsay iyang gibati. Naglibog siya sa mga panghitabo.<br /><br />Sa dihang miyanghag siya, maoy mitagbo sa iyang panan-aw ang usa ka babaye nga naglingkod dapit sa suok sa selda. Mipahiyom kini ug nagkanayon, Hi, my name is Vera. Dali tupad ta diri."<br />Naglanog-lanog ang siyagit nga milukop sa tibuok presento. " Tabaaaaaaaaannnng!</span>Alan K. Cañahttp://www.blogger.com/profile/02827747372062198902noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5155723271125977409.post-11765413240296452402011-05-10T11:54:00.001+08:002011-05-10T12:32:26.498+08:00Ang Sugilanon ni Eking<span class="Apple-style-span" style="font-family: Verdana, sans-serif; line-height: 20px; "><span class="Apple-style-span"><div style="text-align: center; ">ni ALAN K. CAÑA<br /></div><br /><br />Dugay na ming higala, sukad pa pagka bata namo. Nagpuyo si Eking uban ang iyang mga igsoon ug ilang inahan atbang sa among balay.<br /><br />Biniyaan sa bana si manang Hilaria, nga iyang inahan, busa bata pa lang ang iyang mga anak mangita na kinig panginabuhi. Ang mga maguwang ni Eking kanunayng wala sa ila kay nangita lagi ug kwarta. Tungod kay kamanghuran man si Eking, siya ray mahablin sa ilang balay. Mao nga kanunay siya sa amoa, makigduwa nako.<br /><br />Nakaila kaayo ko sa iyang kinaiya, ug ingon man, nakaila usab siya kanako. Sayod ko nga kon adunay gusto mahibaw-an o makat-onan si Eking , dili gyod siya molunga hangtod mahingpit ang iyang kahibalo niini. Hangtud gyod nga mabatid ug mahaniti siya sa mga pasikot-sikot sa buot niyang makat-onan.<br /><br />Nagpangedaron pa kamig 9 anyos niadto dihang mihangyo siya nga tudloan nakog kumpisal. Si Eking gud wa man makahuman sa unang ang-ang sa elementarya, Busa wala pa siya matudloi unsaon pagkumpisal ug sa mga pangadyeon sa simbahan.<br /><br />Tunga sa adlaw gyod namong bansay-bansay hangtud mamemorya niya ang tanang gikinahanglang mahibaw-an sa pagkumpisal . Apan tungod lagi kay di man ko kamao mangadye sa binisaya nga bersyon sa "act of contrition" wala ko kini iapil pagtudlo niya.<br /><br />Pagka -ugma niana, sayo siyang niadto sa amo ug niingon:"Bay ingon si Lolo nga di kuno mahimong mokumpisal kung di kamao sa Ginoo kong Hesukristo.Mao kuno nay magpaila nga nagbasul ta sa atong mga sala."<br /><br />Tungod ato napugos gyod kog pangita ug kopya sa maong pangadyeon aron itudlo niya. Ug tuod man nakakumpisal gyod si Eking.<br /><br />Sa dihang nag-edad na mig 12anyos, gipalitan ko sa akong amahan ug sista. Tungod kay di man kasabot si Eking sa "chord chart", magsige intawon siyag pangutana nako unsay ngan sa mga tapoy nga akong gigamit samtang magtugtog ko. Tuod man wa dangti ug pila ka buwan moambas-ambas na ang iyang kamahoan nako sa pagpanista.<br /><br />Dali siyang makat-on. Di sad gyod siya mohunong hangtud di siya mahimong batid.<br /><br />Duna sad toy usa ka higayon dihang 17 anyos na mi, nabiktima siya sa usa ka pagpanunggab. Nag-ungaw sa kamatayon niadtong panahona si Eking, apan kaluoy sa Dios, naluwas ra siya.<br />Ug imbis nga siya untay mag-adtoan sa amo, ako nay mag-adtoan sa ila, kay nagmaluyahon naman siya atong panahona.<br /><br />Gidad-an nako siya ug "chessboard", ug gitudloan nako siya sa mga lagda sa pagduwa sa "chess". tunga sa oras nakong tudlo niya sa mga lihok sa mga tawo-tawo sa maong duwa. Apan wa gyod ko niya buhi-i hangtud matudloan nako siya kung unsaon pagda-ug ang maong duwa. Gitudloan nako siya sa mga gahum sa hari ug rayna, sa bishop, horse, ug sa tanang tawo-tawo.<br /><br />Didto magsugod ang pagduwa namo ug chess matag adlaw...Sa sinugdan, di pa gyod makadaog si Eking nako. Mikabat ang pipila lang ka adlaw, nagka-anam siyag kamaayo moduso sa iyang mga tawo.<br />Dangtan ug duha ka semana, makapilde na siya nakog panagsa.<br /><br />Pag-abot ug usa ka buwan, di na gyod ko makadaug niya, bisan unsaon pa. Tungod diay to kay kung mopauli na ko, may lain diay siyang bisita nga iyang hagdun ug duwa sa chess. Bisan kinsay mobisita niya iya gyod nga pakigduwaan ug chess. Ug unya inig kagabii, magtukaw pa gyod siya pagduwa-duwa nga siya rang usa.<br /><br />Mao gyod toy batasan ni Eking, di mohunong ug bansay-bansay hangtud mahimong batid.<br /><br />Sa dihang nabaskog na ang lawas ni Eking, miuban na siyag panarbaho sa iyang mga igsoon sa "construction". Matag Sabado ra mi magkita kay usahay adto man siya motrabaho sa lagyong dapit.<br /><br />Apan sa wala pa siya maglarga-larga, may mga panahon nga sige siya ug panghuwam sa akong Bisaya Magasin, unya magabasa-basa sad siya ug binisaya nga bibliya. Tungod niini, nadasig siya nga mobuhat ug sugilanaon, labi na nga ako siyang gisultihan nga ako usab naay mga sugilanon nga gibuhat apan maglisod lagi ko ug human niini.<br /><br />kanunay kaming mag-estoryahay mahitungod sa panuwat, labi na nga gisultihan nako siya sa gisulti sa akong amahan nako, nga kadto diayng bana ni manang Hilaria,ang amahan ni Eking, mosuwat sad ug sugilanon. Sila diayng kaubana si Papa nga mag-abot kanunay sa barberohan aron maghisgot-hisgot mahitungod sa ilang mga sugilanaon nga gipadala sa Bisaya Magasin.<br /><br />Nalipay si Eking nga nakadungog niini, ug misamot kaikag nga mosuwat.<br /><br />"Magsuwat kog sugilanon, Bay", matud pa niya , buntag kadto na Lunes dihang nagbit- bit siyag bag ug naghuwat ug sakyanan paingon sa siyudad.<br /><br />"Pabasaha gyod ko ha? Dason pa nako.<br /><br />" Unsa man diay , ikaw may akong pataypon."<br /><br />"Aw, ato diay ning ipadala sa Bisaya? Pangutana ko pang dala ang kahingangha.<br /><br />"Unsa man diay?" Madasigong tubag ni Eking.<br /><br />Midangat ug tulo ka semana una mi magkita pag-usab.<br /><br />"Nia man lagi ka, mana ang trabaho ninyo?" Nangutana ko.<br /><br />" Wa pa lagi, uli lang ko kay gihilantan ko, mora man kog napasmo. Sige man gud mig inom Tanduay didto, bisan wa pay panihapon"<br /><br />"Imni lang nag himasmo, ayo lagi na", matud ko pa nga nagkatawa.<br /><br />"Kumusta imong sugilanon"? Nangutana ko.<br /><br />"Hapit na mahuman bay",nagngisi na mitubag siya kanako. "Ug ang nakanindot kay naay nagsunod sa panghitabo sa akong sugilanon", dungag pa niya.<br /><br />"Imo diayng gipabasa ug lain? Masuhong to, maway lami. ipada man kaha to nato sa Bisaya?", pusot-pusot pa nakong pangutana.<br /><br />"Way 'blema bay, igo ra kong mo-storya niya sa akong nasuwat anang adlawa, ug maghinam-hinam lagi siya kada gabii nga maghuwat sa sumpay sa akong estorya", paspas nga tubag ni Eking nga akong nasabot nga may nagpahipi nga kalipay ug kadasig, sama ba sa usa ka tawong nahiguma.<br /><br />"Babaye sa? Bag-ong uyab nimo? Biliba gyod nako nimo oy.Hehehehe." Nagdungan mig pangatawa kay sa akong sabot natag-anan nako ang naa sa iyang huna-huna.<br /><br />"O, bay, si Katrina", dali ra kaayong nakatubag si Eking.<br /><br />Ug unya, nagpusot-pusot ang sumpay sa iyang gisulti. "pag=umangkon ni siya sa tag-iya sa balay nga among gitrabaho. Ginasto-an sa iyang uyo-an. Nag-eskuwela sa UV sa siyudad. Guwapa kaayo bay., buotan...ug labaw sa tanan ganahan kaayo siya maminaw sa akong mga isulti niya, kay lantip kuno kog panghuna-huna.. Mokanta sad ni siya bay, sama nato. Ako may tigduyog niya samtang magpundok mi sa "lawn" didto. Lingaw kayo siya nako. Hasta sad ko ko niya." Mapahiyumon siyang mitapos sa iyang asoy, samtang naglantaw sa layo, nga mora bag nahimuot kaayo sa iyang gihanduraw.<br /><br />"Unya, giunsa man nimo pagsuwat nga trabaho man ka inig adlaw, storya pa mo ni Katrina inig kagabii?"., Maikugon akong nangutana niya kay nahadlok kong makapakgang sa iyang paghanduraw.<br /><br />Pagkadungog niya sa akong pangutana, kalit siyang mingisi ug mipadayon sa pagsaysay:<br /><br />"Alegre kaayo, bay, kay kada adlaw, samtang magsige mig trabaho magsuk-sok gyod ko ug lapis sa akong bulsa. Ug kung makahuna-huna kog unsay isumpay sa akong sugilanaon, magdali-dali dayon kog suwat ini. Sako sa semento, bulsita, putos sa sigarilyo, maoy akong suwatan..Sus! kataw-an gud ko sa among mga kauban, bay!.... Nagtuo diay sila nga nag-'compute' kog numero sa Jai-alai. Pero sige lang gyod kog suwat...Lingawa lagi nako, bay! Di man sad masuko nako ang tag-iya kay pakyaw man akong tarbaho, dako man kog agi pirme. Way 'blema, Sige lang gyod kog suwat." paspas nga pag-asoy ni Eking.<br /><br />"Lain pay ato,Kumusta ang trabaho , bay? kinsa may imong mga tawo nga pakyaw man kaha na nimo?",Matud ko pa nga misimang sa among estorya.<br /><br />" Nindot , bay. Tiaw mo nga naa koy tawo nga bag-o pa lang mi-gradwar pagka-'engineer', mi-apply ug pahenante nako kay gusto kuno siya makat-on sa trabaho una siya mokuha ug board! Gidawat nako bay, kay basin ra sa umaabot panahon nga hingpit na siyang 'engineer', makatabang sad siya nako, di ba?<br /><br />Bitaw no? Apas-sumpay nako sa iyang gisulti.<br /><br />"Mao lagi bay, buotan sad hinuon si Roger, kay mao may oiyang ngan. Mao gani siyay tigluto namog pamahaw kay adto man sad siya matug sa trabahoan, kay di man sad siya taga siyudad. gi-asayn nako nga tigluto mabuntag, sugot man lang sad. Siya ron maoy akong gisaligan didto sa trabaho. kasaligan man gyod siya . Sunod semana na lang tingali ko moadto aron pagsusi kung nahuman ba ang pakyaw. Nagtuo kung di ko maayo ug dali aning akong hilant, bay. Magpalagsik usa ko.<br /><br />"Mobiya kag usa ka semana sa trabaho? di kaha to moligoy imong mga tawo didto?" Nangutana ko.<br /><br />"Wa lagi 'blema, bay.Tua man si Roger". Masaligong tubag ni Eking nako.<br /><br />Tuod man mi-abot gyod ug usa ka semana ug tunga una pa mibalik ang kabaskog sa lawas ni Eking. Nahibung ko nga sa pagkasunod adlaw human siya mibalik sa iyang trabahoan, nahiuli man lang sad dayon siya sa among dapit.<br /><br />"Kadali nimo niuli,bay. Mana ang trabaho?' Matod ko pa dihang nagkatagbo mi daplin sa dalan.<br /><br />"Mana" Mubong tubag niya sa akong pangutana,apan gisumpayan kinig, "ari ta sa bay na kay nginom tag tuba."<br /><br />" Dako tingali kag ginansiya sa pakyaw no?..Sige adto ta!" Matud pa sad nako nga naghinam-hinam nga moinom ug tuba.<br />"Ginansiya ba uroy," pung pa niya.<br /><br />"Sa dihang nahiluna na mi, diha nay tuba ug sumsuman. Nagsugod dayon kog pangumusta niya bahin sa sugilanon ug ni katrina.<br /><br />Misugod dayon siyag sugilon kanako.<br /><br />"Di na ko mosuwat ug sugilanon." Matud pa niya.<br /><br />"Unsa?" Nahingangha ko. "Ngano gud tawn?" Apas-sumpay ko pa.<br /><br />"Di na gyod ko magbuhat ug sugilanon." Matud pa niya pag-usab.<br /><br />Wa na lang ko mag-usisa pa kay nakamatngon ko nga adunay nakahasul sa iyang huna-huna niadtong tungora. Wa pa gyod ko kadungog nga moingon s si Eking, "di na ko". Sa akong nahibaw-an, si Eking dili mohural, di mo-undang bisan unsa pa may makababag sa iyang agi-anan<br /><br />Gihuwat na lang nako nga mosugilon siya kanako sa hinungdan nganong di na siya maghimo ug sugilanon.<br /><br />Pagkataud-taod misugilon ra gyod siya.<br /><br />Nagkanayon siya: "pag-abot nako sa trabahoan, bay, milahos gyod kog adto sa payag nga katulganan namong mga trabahador. Ni-diretso ko sa nahimutangan sa mga papel nga gisuwatan nako sa sugilanon.<br />Didto sa tumoy sa haliging kawayan sa may suok nako gisuk=sok ang maong linikit nga mga papel. Naghinam-hinam gyod kong makuha dayon to nako kay gamay na lang kaayog kuwang una matiwas kadto. Sa akong huna-huna, inig kuha nako sa mga papel, mopauli dayon ko dinhi kay ipa-tayp nako nimo aron dinhi na lang nako tiwasa ang maong sugilanoon. Ug unya, inig kahuman na nimo ug tayp, ipabasa dayon nako ni Katrina."<br /><br />"Unya Bay, hai na man ron ang mga papel? Nangutana ko.<br /><br />Mipadayon siya sa iyang asoy." Wala na didto ang mga papel .bay".<br /><br />"Hai man diay? wa ka mangutana ni Roger?" Naghinam-hinam kong nagutana.<br /><br />Mipadayon siya. "mao lagi , bay. Sa dihang nangutana ko niya, pwerte niyang katawa, dungan sa iyang pag-ingon, 'Katong naay sinuwat nga kataw-anan kaayo? Unsa diay to?'...Wa na lang ko motubag pa. Mipadayon na lang kog pangutana kung hai na ang mga papel. Ako siyang gisultihan nga mga linikit tong mga sako sa semento, bulsita, putos sa sigarilyo nga naay mga suwat-suwat. Matud pa niya, 'lagi kita lagi ko ato. Gibasa gani nako.' Sa dihang midason kog pangutana kung hai na. Matud pa niya, 'akong gidangilag sa abuhan'. Ug gisumpayan pa kini niya sa dakong bahakhak."<br /><br />Nanghupaw si Eking, samtang naghuwat ko nga mopadayon siya sa iyang asoy.<br /><br />"Wa koy laing nahimo gawas sa paglahos na lang ug adto sa kusina sa balay sa tag-iya sa among trabahoan, diin tua didto si katrina...Naghuna-huna ko nga sultian nako siya nga nawala ang akong sugilanon apan maghimo ko ug lain ug ipahinungod ko kini kaniya. Ug niining higayona tapuson ko na gayod ang maong sugilanon."<br /><br />"Sa ato pa bay, maghimo kag bag-ong saugilanon? " Nangutana na sad ko.<br /><br />"Di na ko magbuhat pag sugilanoin, bay. Tubag pa niya.<br /><br />"Ngano man?" Dason pa nako.<br /><br />Masub-anon siyang nagkanayon, "morag ma-priso tingali ko ani bay."<br /><br />"Unsa?"<br /><br />" Sa pagduol nako ni Katrina, maoy iyang gisugat nako ang balita nga mouban kuno siya ni Roger kay magtaban sila, ug matud pa niya maayong hikalimtan na lang nako siya sa hingpit."<br /><br />'Unsay nahitabo , bay, pagkahuman ato?" gikulbaan ko kon unsay iyang itubag.<br /><br />"Ningitngit ang palibot bay, mibalik ko sa payag ug gikulata ug gibunal-bunalan nako pag-ayo si Roger. Wa ko kahibawo buhi pa ba to siya kay tua gidala na man nila sa Ospital.Nagpaabot na lang ko sa supwena sa pulis. Mapriso na gyod tingali ko ani , bay."<br /><br />"Ang sugilanon?"Nangutana na sad ko.<br /><br />"Wala nay sugilanon.", matud pa niya samtang gi-inom niya ang katapusang baso sa tuba nga among gitagay.<br /><br />"Humana kog panugid. Unsay akong penitensiya , dre?" Nagngisi siyang nangutana nako.</span></span>Alan K. Cañahttp://www.blogger.com/profile/02827747372062198902noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5155723271125977409.post-70981914858665981772009-03-03T00:23:00.001+08:002009-03-20T08:05:09.218+08:00Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon (4)Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon<br />Ni Omar Khalid<p>Ang Problema Sa Sugilanon<br />(Ikaupat nga Bahin)</p><p>KON way problema, way sugilanon. Ang nakainteresado ning kinabuhia<br />mao ang problema. Matod sa awit Binisaya: "Bakakon ang mosulti nga<br />siya way suliran. / Bisag dato bisan pobre tanan dunay kagul-anan. /<br />Ang batang mahimugso niining kalibotan, tungod sa suliran, hilak<br />hibatian." Bitaw. Wa magbakak ang awit.<br />Kang kinsang problema ang atong sulaton? Kadaghan. Kon problema ang<br />hisgotan, kini ang numero unong hinungdan nganong di mahutdag trabaho<br />ang mga batid sa saykolohiya, ug puno kanunay ang hospital alang sa<br />nalisoan sa turnilyo.</p><p>Ug kadtong mga balidong mga problema lamang ang sulaton. Unsaon<br />pagbanabana sa bug-at nga problema? Kana depende sa matang sa pagka<br />tawo sa imong karakter. Ang dato di maproblemag bugas. Kon kini maoy<br />problema nga gilatayan sa imong sugilanon, napakyas ka. Ang pobre di<br />maproblemang graheanan sa kotse. Di kini kabahin sa reyalidad sa<br />iyang kalibotan. Kon kini ang imong subayon, katulog na lang kay<br />basig mas katuohan pa ang imong damgo kay sa anaa karon sa talad mong<br />sulatanan.</p><p>Kita di mawala, matod ni William Faulkner, tungod kay kita may kalag.<br />Kahibulongan bitaw nganong sa kalisod sa atong mga problema,<br />makangisi gihapon kita sa atong mga higala. Kaanindot nga kinabuhi<br />bisan sa mga problema. Busa ang sugilanon bahin sa problema tungod<br />kay mao kana kita. Sulbaron sa karakter ang problema, pakyas man kon<br />molampos. Makigbugno siya sa kusog nga agos sa kinabuhi. Tan-awang<br />sapa, ang iyang dinagayday. Usahay hilom, tulugkaron, ug way kibo sa<br />iyang agos. Apan kinsay nagdahom sa unahan kini mahulog sa usa ka<br />busay, mapusgay sa kabatoan. Unya hilom na man, daw laylay sa<br />nagdukang inahan sa kagabhion. Sa kataposan, mahisangko siya sa<br />dughan sa dagat. Ug kini hilom na usab. Ingon ana ang sugilanon.</p><p>Ang mga halinon kaayong nobela hilabihan kaadunahan niining problema.<br />May problema ang usa ka karakter nga mohatod ngadto sa laing mga<br />problema. Kahinganlan dinhi ang mga bantogang awtor sa dekada 60 sama<br />ni Mickey Spillane ug Max Brand. Ingon sa mga urban cowboy ang mga<br />karakter. Maglaway ka samtang magbasa sa ilang mga nobela. Daw<br />makapasmo kon di mo humanon sa pagbasa.</p><p>Sagad sa abunda niini mao ang mga detective stories. Unsaon pagsulbad<br />sa krimen? Kinsay nagbuhat sa krimen? Usahay talagsaon pa kaayog<br />kasulbaran nga makapanakla ka. Ambot kon may makalabaw ba sa kang<br />Edgar Allan Poe ning kategoriyaha. Sa "The Gold Bug" gipakita niya<br />ang paagi unsaon paghubad sa usa ka tinipigang sulat aron makaplagan<br />ang bulawan. Kinsay magtuo nga ang mamumuno sa "The Murders of Rue<br />Morgue" usa diay ka orangutan? Sa nagtungha pa kita, si Poe ang atong<br />gisipit-sipitan ug lagmit way sinuwat niya nga wa nato maukay.<br />Makapaintriga ang iyang mga sugilanong bahin sa mga maanyag nga<br />babaye (apan pulos nangamatay) sama sa "Morella", "The<br />Assignation", "Legiea", ubp.</p><p>Nagtuo ko nga kon nahimo pa lang mga tulisan ang mga magsusugilanon,<br />ambot kon hidakpan ba sa mga otoridad. Hanas silang mangitag sulbad<br />tungod sa kaadunahan sa imahinasyon.</p><p>Ayawg kalimot nga ang sugilanon maoy pakigharong sa mga suliran. Dili<br />imo. Iya sa karakter nga maoy nagdala sa sugilanon. Imo lang ang<br />pagpanimon kay ikaw mao ang maglalalang sa daghang mga kahibulongan<br />sa kalibotan. Di ba ginganlan ka man og gamayng Bathala?</p><p>Kon unsa kabug-at ang problema, kana ang banabanaon sa<br />magsusugilanon. Ayaw papas-anag usa ka sakong bato ang hulmigas. Ayaw<br />hatagig suliran ang karakter nga malisod uyamot ang pagsulbad sa<br />iyang katakos. Nakabantay ka sa gihimo sa mga segunda klaseng<br />pelikula nga kay wa na may mahimo ang karakter sa iyang suliran,<br />hatagan dayog liot sa direktor kun tagsulat. Wala na. Natabla ang<br />tanan. Gipatay na lang nga way hinungdan. Ug mopauli ka nga mosaad,<br />mag-usab pay layog!</p><p>Ang mga dramaturgong Griyego (labi na ang mga hanas sa dulang<br />trahedya sama ni Sophocles, Aristophanes, Euripides) migamit sa deus<br />ex machina (Diyos sa makina) kon ang krisis sa karakter hilabihan na<br />kalisod. Dunay plataporma sa esenaryo nga molusad nga luwanan sa mga<br />Diyos aron luwason ang aktor. Apan kini gidawat nila kay kabahin man<br />sa kombensiyon sa ilang mga pagtuo. Sa atong panahon, kini di na<br />magamit.</p><p>Kini ang akong proseso: Una, ang problema wa dahoma nga moabot apan<br />miabot. Ikaduha, mangitag paagi ang karakter nga kini masulbad. Unya<br />ang catharsis (pagsipong sa mga emosyon nga daw dakong baha). Kon<br />kini ang imong paagi, sayon ra ug lagmit maimo ang pagakpak.</p><p>Busa—</p><p>May karakter nga adunay problema ug siya mangitag sulbad. Sayon ra.<br />Matod ni Junne Cañizares, kapakapa lang kay sa madugayg sa madali<br />maantigo ka rang molangoy. Apan kini sab ang ako: Ayawg pangahas og<br />tidlom sa dakong lawod kon wa kay manluluwas. Kini lang una: suwata<br />ang duol sa imong kasingkasing, ang anaa sa imong kasilinganan. Kini<br />nagtipig gihapon og dagkong sugilanon nga wa mo lang himatikdi.</p><p>Kon miungot ang imong dagang, kana usa ka dakong problema. Karon, naa<br />ka nay temang mahimong sulaton.<br />(SUMPAYAN)</p>Anonymousnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5155723271125977409.post-64006729245492924142007-06-20T14:58:00.001+08:002009-03-16T17:22:20.286+08:00BakunawaAng asoy pa sa mga tigulang, ang Bakunawa usa ka dakong bitin nga<br />nagpuyo sa ilalom sa dagat. Aduna kini siyay igsoon nga usa ka pawikan.<br />Kay pawikan man lagi, mangitlog ni siya sa baybayon. Sa daghan nang<br />panahon nabantayan sa mga tawo nga inig-abot sa pawikan motaob ug<br />maglunop dayon. Sa dakong kabalaka sa mga tawo nga maunlod ang isla,<br />ilang gipatay ang pawikan. Dihang nakahiblao ang Bakuna sa gibuhat sa<br />mga tawo, sa tumang kasuko iyang gitukob ang adlaw ug ang buwan.<br />Dihadiha mitakop ang kangitngit sa kalibutan.<p>Ang mga tawo nangayo og tabang kang Bathala aron mabalik ang kahayag sa<br />kalibutan. Igo lang silang gitambagan nga magbanha aron iluwa sa<br />Bakunawa ang adlaw ug ang bulan. Sukad niadto ilang gipandokdok ang mga<br />kaldero ug palanggana sa panahon nga may bakunawa.</p><p>Ang pagtuo sa bakunawa nabantayan nga anaa sa tanang dapit sa kalibutan.</p><p>Lito</p>Anonymousnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5155723271125977409.post-41396150472471600402008-02-03T13:09:00.000+08:002009-03-16T17:21:42.171+08:00Naay Bag-o, Naay BlueNaay Bag-o, Naay Blue<br /><br />Sugilanon ni Mario L. Cuezon<br />Featured sa Bisaya Agosto 22, 2007<div><br /><div>ANG kinabuhi ni Inday, Inday Perlita, Perlits, Pearl, Lita, Litz, Perly—<br />sukad pa sa nakaamgo na siyag buot, puno sa mga pahimangno ug mga<br />tuo-tuo— kay siya nagpuyo man sa kalibotan sa mga matinuohon, usa ka<br />kalibotang pinasikad sa mga tinuohan sa kakaraanan nga wala pay nangahas<br />nga mosupak tungod sa kahadlok nga adunay mahitabo, baliwon ba sila,<br />gabaan pa, /mosunod lang god ta, kaysa magbasol na lang sa ulahi kon<br />duna nay mawala, duna nay mahitaboan./<br />Ug karon nga minyoonon na siya, nabuhi ang mga tinuohan sa mga buktot,<br />gitago na og dugay uban sa mga gaming nga himoong trapo kon manghinlo na<br />o sa mga alkansiyang angayan para sa panahon sa kalisod apan dili na<br />madumdoman, /giahak, dis-a na kadto mabutang, niini bang posteha, sa may<br />kosina o sa pantawan o sa pensa o sa kasilyas/. Adunay mga misupak<br />niini, una sa tanan, sila si Junior ug Sylvia Bocter nga giusab na ang<br />apelyido, ug kining ilang pagsupak lanog kaayo, kay ngano man kunong<br />pasanginlan mag apil ang ilang karaang apelyido. Apan kini gidaog sa<br />tingog sa mga tigulang, sa mga edaran nga dili gayod magpapugong kay<br />/kamo, kamong mga batan-on salawayon gayod kaayo ug dili gayod papugong<br />maong daghan na ang katalagman nga mangabot sa atong panahon kay wala<br />moy pagsunod sa mga tradisyon sa atong katigulangan./<br />Ug nanggawas na ang mga tinuohan:<br />Dili mahimong kaslon ang duha ka igsoon sulod sa usa ka tuig kay magdaog;<br />Ang igsoon nga nakauna og minyo sa magulang, kinahanglang mobayad og<br />linakangan;<br />Kon kaslonon, kinahanglang dili mobiyaheg lagyo kay duolonon sa disgrasya;<br />Inigkahumag bendita sa pari, kinahanglang dili magpauwahi og gawas sa<br />simbahan ang babaye kay kon dili, mahimo siyang ander sa bana.<br />Kinahanglang mokompesal ang lalaki sa babaye sa gabii sa ilang kasal sa<br />mga nahimo niyang kaagi sa ubang babaye;<br />Dili gyod angay isuot sa babaye ang trahe de boda sa dili pa ang kasal<br />kay demalas;<br />Sa kasal, kinahanglang mosuot ang babaye og bag-o nga sinina o unsa pa<br />diha, daan, /blue/ og hinulaman;<br />Pag-ilis sa trahe de boda, kinahanglang naay isuot ang /bride/ ug mao<br />kini ang hinuboan;<br />Maldisyon ang magregalo og telang itom ug gunting sa kinasal;<br />Kinahanglan nga iniggawas sa simbahan, itsahan ang kinasal og<br />bugas-humay o kuwarta isip pangpasuwerte;<br />Pag-abot sa kinasal, sa dili pa mosulod sa balay, buk-an og plato,<br />sudlayon sila ug paimnon sa tubig nga gihumolan sa sudlay.<br />Gipanglista kini ni Perly kay gipasulat man sa iyang inahan aron dili<br />malimtan ug makita niya kon hain ang angay sundon. Wala pa gani ni sila<br />makatan-aw sa salidang "Sukob" ni Kris Aquino ug Claudine Barreto nga<br />gipanghambog ni Kris nga mao kunoy kinadak-ag kita sa tanang lokal nga<br />sine sa Pilipinas, kay nahitabo man kaha ning estoryaha niadtong<br />bata-bata pa si Sabel, nag-/panty/ pa og sakos harina samtang pisot pa<br />si Pedro Penduko, si Congressman Ernie Clarete nagbitay pa sa itlog sa<br />iyang tatay, /ha ha ha, haskang buanga no/, maoy estorya, dalang<br />kantalita ni Charlie "Bitoy" Tac-an, paryente ni Perly pagkakita sa<br />listahan nga nahabilin sa Ceres Liner nga iyang gihinloan sa iyang<br />pagsakay-sakay og bus uban sa silingang si Pablo Maghanoy, /graduate/ sa<br />Bachelor of Rural Express.<br />Way problema si Perlita ug Jimmy sa unang mga pahimangno kay pareho mang<br />wa silay gilakaran, kay sila man gani kuno ang gilakad-lakaran sa ilang<br />mga pag-umangkon nga sayo kaayo nanguwag o namiga, ang uban gani nga<br />nangaminyo man igo nga gidugo o kaha human tuboig bulbol o pagkalubad<br />gyod sa tingog. Pero okey pas olrayt ini ang mga ginikanan sa mga bata<br />kay mingtuo man sila nga mapugngan pa ang baha, dili gyod ang biga ug<br />nga bisag way trabaho, bahala nag saging basta labing-labing.<br />Mao lagi nga sa pagkabaniog sa balita o tsismis nga maminyo ang duha ka<br />/most eligible/ mangkay ug mangkoy, walay pagsupak sa nakadungog, kay<br />motilaw god pod sila sa luto sa Ginoo, kanang butang nga dili<br />ikapanangpit sa silingan, kanang butang nga ikapanungo sad sa silingan,<br />sama sa gibuhat ni Boy Baste nga giingnan nga lisod ang magminyo maong<br />dugay tawon naminyo ang ulitawo apan sa dihang nakakita ra gyod og pares<br />sa edad nga giingong nakaapas pa gyod sa tren, durong kasuko.<br />Pagkabuntag gyod human sa nahitabong dakong salaod sa miaging gabii,<br />durong pamuyboy sa mga silingan, /letse mong mga silingana mo, ingon mo,<br />lisod kaayo ang kaminyoon, unya lami man diay, letse mo, karon pa lang<br />hinuon ko nakatilaw./<br />Pero ang problema ang pagbiyahe-biyahe ni Perly kay lagi dili gyod unta<br />angay sa usa ka kaslonon. Na, alang-alang pod og dili siya moadto sa<br />iyang gitrabahoan sa Bukidnon, ang labing sikat nga /address/— Kitawtaw,<br />Kitubo o Kitubo, Kitawtaw— o unsa ba to, nga maoy una niyang naasaynan<br />sa iyang pagmaestra nga mao ra say madumdoman pag-ayo sa iyang mga<br />paryente kay lami kuno paminawon ang /address/, morag /ethnic/. Tungod<br />lagi sa panginahanglang manarbaho gayod kay unsa man unyay ilang<br />kapangitaan maong kinahanglan gyod niyang mobiyahe. Nakalarga gyod siya<br />pero mao lagi, sa dili pa molarga, rosaryohan gyod nila sa balay nga<br />unta ilayo siya sa disgrasya ilabi na kay moagi siya sa Mangima Canyon<br />ug sa higad sa Bogo pagsaka na sa Bukidnon nga gatuyok-tuyok ra ba ang<br />dalan mora og tinais manok nga gi-IUD sa mamaligyaayg /barbecue/. Ug<br />ubanan sa iyang ig-agaw sa biyahe ug samtang naa sila sa bus,<br />magkalingaw silag rosaryo aron malayo sa disgrasya.<br />Ang isuot nila nga sinina gipatahi nila sa Ozamiz. Ang kang Jimmy,<br />amerkana kay wala pa man mauso ang barong-Tagalog, barong-Bisaya o<br />barong-Filipino. Ang karsones: /wool/ nga itomon. Ang sapatos: Ang<br />Tibay. Ang kang Perly, ang uso sa panahon: belo nga taas, puting sinina<br />nga daghan og /lace/ ug /beads/, may bukton nga /lace/ ug guwantis sa<br />babaye ug /train/ sa likod nga hawiran kunog baynte ka bata ug /bouquet/<br />sa artipisyal nga bulak nga mora sad og manan-aw kon layo kay taas man<br />gyod. Diha gyod ang nanay ni Perly kay siya ang mokuha ug siya sad ang<br />mohawid ini aron dili gyod masuot sa dalaga sa dili pa ang kasal kay<br />aron dili gyod mademalas kay basig dili madayon ang kasal kon isuot og<br />una-una.<br />Ang hinukasan: gisalig na lang usab ni Perly kang Jimmy human sa<br />paghatag niya sa iyang /measurement/. Si Jimmy na ang mopalit uban sa<br />igsoong babaye nga pareho sad og sukod kang Perly. Gisultihan lang niya<br />ang ulitawo kon unsa ang gusto niyang kolor. Ug aron dili gyod masipyat,<br />misuroy pa gyod sila sa dagkong tindahan sa Ozamiz, sa Geege, Shoppers<br />ug Gaisano aron matudlo ni Perly ang iyang gusto. Gipareserba dayon ni<br />Jimmy ang napilian ni Perly nga sinina— /stretchable/ nga pinabukad ang<br />saya, /pink/ ug puti ang kolor sa mga bulak niini ug sa tan-aw ni Perly,<br />angayan kaayo siya. Pero kay nabalaka man si Perly nga tingalig ihatag<br />sa tindera sa uban kon dugay mahibalik ni Jimmy, gianhaag otro nila ug<br />gipalit na lang gyod pero wala ipadala kang Perly kay unyag matental<br />siyag suot niini.<br />Busa sa pag-adto ni Perly sa iyang gimaestrahan, ang iyang gihunahuna<br />mao na lang ang isuot niya panahon sa kasal.<br />Ang sinugatan sa duha ka gagmayng anak ni Kapitan nga iyang gipuy-an:<br />/blouse/ sa anak nga babaye ug /brief/-ukay-ukay sa anak nga bayong.<br />Nasuod na man god niya ang mga bata kay duha ka tuig na man siyang<br />nag-abot sa ilang Kap.<br />UNANG Lunes gyod human siya pamayhe, nabibo ang eskuylahan. Unom sila ka<br />magtutudlo ug usa ka /principal/ nga bayot nga kanunay di makit-an kay<br />kanunayng report kuno sa /district supervisor /pero tua diay<br />magyampungad sa iyang uyab nga drayber sa motor, gipanapian lang sad<br />siya. Sa unom ka magtutudlo, lima ang babaye ug usa ang lalaki nga minyo<br />na og matod pa sa hungihong apiki pa sa kalisod ang hitsura. Sa mga<br />babaye, usa ra sad ang minyo samtang ang upat nangita pa sa ilang palad,<br />maghahalad, bana, gugma, kapikas sa kinabuhi, /husbandry/, lalaki,<br />/groom/, /bridegroom/, /reason for being/, /knight in shining armor/,<br />/king/, /horseman/ ug daghan pa nilang pasaring nga kinutlo sa Roget's<br />Thesaurus nga sa kataposan taposon lang nila sa pulong nga, /in short/,<br />utin, kon mahimo taas ug dako, ug imuwestra pa gyod sa ilang kamot ug<br />sundan sa dako ug lanog kaayong bahakhak nga makapakurat sa namahulayng<br />mga unggoy sa lakbit nga higad sa ilang eskuylahan sa Miglamen<br />Elementary School.<br />Mahinamon kaayo ang upat niya ka amiga nga namalita sa nahitabo nga<br />pagpangasawa kaniya ug lupig pa ang mga peryodista sa Manila Chronicle<br />ug Channel 2 ug GMA 7 ug pilde kaayo si Inday Badiday sa pagpangutana<br />bahin sa detalye sa maong pagpangasawa, /unsa may imong gisuot, unsa may<br />ilang gidalang pagkaon, pila pod ang mianhang bisita, pila ang nangumbak<br />sa umbakerong mga silingan, giunsa pod pag-estorya sa ilang dakong tawo,<br />unsa poy gitubag sa imong mga ginikanan, unsa poy imong gibati sa<br />pag-ingon nga maminyo na gyod ka, Day Perling. Inday Perling, makatilaw<br />na gyod ka anang butanga, ha ha ha, unsa kaha na ka lami, no? /Ang ilang<br />/press conference /nga nasugdan sa wala pa mobagting sa buntag, gitiwas<br />sa /recess/ ug pagpamuhi sa buntag ug gitiwas kamulong luto sa sud-an ug<br />kamulong paniudto ug human sa paniudto maong wa na gyod sila<br />makatagpilaw sa udto, /tagpilaw-tagpilaw ka diha, sa usa pa, nga lami na<br />kaayo ning atong giestoryahan, mga tips sa kaminyoon/. Nasundan pa gyod<br />kini pagkagabii kay gauban ra man ni silang mga babaye sa balay ni<br />Kapitan nga anaa ra sad tapad sa eskuylahan kay ang lalaking magtutudlo<br />taga diri man ug naa silay balay duol sa Barangay Hall ug didto nagpuyo<br />ilang /principal/.<br />Kining iyang mga kauban, taga lainlaing lugar baya pod ni sila ug<br />lainlain sad og mga kinaiya pero magkasabot man pod sila ba. Si Lolly,<br />ang kinatigulangan nila, mga kuwarenta na ang edad, minyo, upat ang<br />anak, ug bag-o pa lang nasulod kay bag-o pa man sang nakapasar, nakaitik<br />(/eight take/) ni siya ug wa dayon makasulod kay palakasay lagi sa ilang<br />lugar. Tambokon nga babaye si Lolly pero sa tulo ka dalaga, dili lang ni<br />siya tambokon, tambok na gyod kon ikomparar nila nga gagmay og hawak.<br />Ang tulo ka dalaga sila si Elizabeth, Josefina, ug Susan. Ug si Perling.<br />Si Elizabeth ang kinaguwapahan, taliwtiw og ilong. Si Josefina, morena<br />ug medyo lampagon. Si Susan lingin og nawong ug bigot sad og lawas bisag<br />gamay.<br />Ug tungod kay naandam na man ang iyang isuot nga trahe, ila na lang<br />giestoryahan ang uban niyang ipangsul-ot nga kuno kinahanglang naay<br />bag-o, naay /blue/, naay daan, naay hinulman, /something old, something<br />new, something blue, something borrowed/.<br />Adtong gabhiona, wala diha si Kapitan ug ang iyang pamilya kay<br />nanugbong, namista sa ilang paryente sa laing lungsod. Busa, mahimo<br />silang magsaba kay wa may matugaw. Ang upat ka dalaga, ipon sa usa ka<br />kuwarto nga dako. Ang duha sa salog, ang duha anha sa katre. Si Lolly,<br />naa sa usa ka kuwartong gamay kay usahay moanha man iyang bana. Pero<br />karon, /absent/ man kay Lunes.<br />Nanggilumba dayon ang mga kauban og /suggest/ kon unsay puyde niya nga<br />masuot— /panty/, /bra/, /half-slip/, kamison, /girdle/, /stocking/.<br />Alahas— singsing, kuwentas, pulseras, aretes. Nanaglumba sad og /offer/<br />sa ilang mga alahas para sa /something borrowed/. Puyde tong kuwentas ni<br />Elizabeth nga /Chinese gold/, inutang gikan sa silingan ug gibayran niya<br />sulod sa usa ka tuig. Puyde ang aretes ni Josefina nga handomanan nila<br />sa uyab niyang misakay og barko nga nalunod didto sa Caribbean kay<br />nahigop kuno sa Bermuda Triangle. Puyde pod ang pulseras ni Susan nga<br />giprenda sa silingan nilang napurdoy ug wala na gyod malukat.<br />Kon dili kuno siya, diha pay /offer/ ang tulo. Ang pustiso sa bangkil ni<br />Elizabeth nga /pure gold/, 18-K, binuhat sa dentista niyang ig-agaw sa<br />wa pa ni mapreso kay gipusil ang tigbantay sa iyang balay kay kaingon<br />kunog kawatan nga misulod sa gibantayang balay samtang nagdulog silas<br />/maid/ nga gikulukadidang pod niya. /Historical/ kuno tong bangkila kay<br />dihang gilayog siya sa ngitngit nga dalan padu'ng sa ila, iya mang<br />gipaak sa liog ug wala gyod buhii maong nakasinggit ang laki nga<br />/wakwak, wakwak, wakwak, tabang, mga silingan/. Naa pod kunoy aretes si<br />Josefina nga napalit niya sa aseras sa Colon nga dagko kaayo pero nipis<br />ug gaan ra kay plastik man. Nakit-an to niya nga maoy gisuot sa pelikula<br />ni Bella Flores adtong iyang gireyp si Fernando Poe Jr. Si Susan naa say<br />pulseras nga pula, itom ug dalag nga /vedas/, pinalit to sa iyang nanay<br />sa gamay pa siya kay sige man siyag kasakit— hilanat ug kalibanga— didto<br />sa mamaligyaay sa gawas sa Santo Niño sa Cebu kay pangontra kuno sa<br />buyag ug hangtod karon gidala-dala gihapon niya sa iyang bag kay kon<br />isuot niya sa klase, kataw- an man siya sa iyang /pupils/.<br />"O, kini na lang kaha ang imong hulaman." Gipagawas ni Elizabeth ang<br />iyang kinakusgan: usa ka /panty/ nga puno sa /lace/, nipis kaayo ug<br />manggawas man gani ang bulbol ug masihag sad ang di angayng masihag.<br />Gikagubtan dayon sa tulo ang maong /panty/ kay mao pa kuno sila kakita<br />og ingon ani. Gipalit kuno ni sa ig-agaw ni Elizabeth nga nangompra sa<br />Divisoria. Giabrihan ni Josefina ang bag ni Elizabeth ug nakit-an niya<br />nga naa man diay kiniy lima ka buok, lainlain ang /design/. Naay buslot<br />gyod sa tunga. Naay bahag nga gamay na ang sa likod. Naay binurdahan.<br />Naay huktan ang isigkakilid. Nagubot silang upat tungod sa maong mga<br />/panty/. Ug unsa pa… gipangsulayan nila ang maong mga gamit ug<br />nagposing-posing sila nga morag /Girard Peter model /sa dakong samin sa<br />karaang aparador.<br />Ug tungod kay gipangsulayan lagi tanan, nakit-an ni Perly nga mas<br />ganahan siya sa nauna, kadtong puno sa /lace/ ang mga kilid-kilid ug<br />masihag kaayo ang gitagoan. Nagdebate pa sila kon unsa to nga /panty/,<br />mao na ba to ang /something new/ o /something borrowed /o /something<br />blue/. Miingon si Elizabeth nga nasukod na man na nila pero puyde<br />gihapon na nga /new/, pero kon gusto niya, puyde pod nang /something<br />borrowed /nga iuli pagkahuman niya, pangpasuwerte aron siya na poy<br />maminyo, hayyy. Pero kay /blue/ man lagi, puyde kaayong /something blue/.<br />"Hoy, ngano man pod nga /blue/ man na? Maayo unta tong /pink/." Si Susan.<br />"/Blue/ na kay /nagluluksa,/ sa Tagalog pa. Iyang gikagul-an ang umaabot<br />nga…" ni Elizabeth nga midurog bahakhak pinakita ang atubangang ngipon<br />nga pulos pustiso.<br />Nadesisyonan ni Perly nga kini na lang ang /something blue/ o /something<br />borrowed /depende kay tingalig naa pa siyay mahulaman o makit-ang lain.<br />Nahunahunaan nila nga mangadto na lang sila sa Cagayan ug adto mamili<br />kon unsay angay niyang paliton.<br />Ug tuod man, nianang Biyernes sa gabii diha na sila sa Cagayan de Oro.<br />Minghigda sila sa paryente ni Perly ug nagsuroy-suroy dayon sila sa<br />siyudad, miadto sa Gaisano, sa Oro Rama para mangita lagi og /something<br />new/, /something blue/, /something old /kay alang-alang og mopalit pa<br />sila og /something borrowed/. Didto sila sa /ladies section/ kanunay,<br />gipangtan-aw halos tanang klase sa /lingerie/ o /jewelries/ maong<br />gikapoyan na kadugayan ang mga tindera kay natudlo na tanan, napakita na<br />nila tanan dayon wa pa gyod silay nakita nga hiayonan. Wala gyod sila<br />makapili anang gabhiona mao nga pagkaugma, namalik na pod sila og duro<br />na pod og panan-aw. Maayo gani kay panahon pod nga gabag-o og /display/<br />ang duha ka dagkong tindahan ug diha sad silay nakita.<br />Una, nakakita sila og pares nga /bra/ sa /panty/ nga gidala ni<br />Elizabeth. Pero gisuot kini sa manikin, pipila ka segundo lang. Dili<br />unta ipakuha sa tindera kay mao pa gyoy pagtaod pero wala man silay<br />laing /blue/ nga kolor nga gusto ni Perly. Gipakuha kini ni Perly aron<br />isukod. Sakto man gyod. Gawas nga /blue/, mao pa gyod nga /brand/,<br />Triumph, pero mao lagi, mahalon. Ang presyo /equivalent/ sad og usa,<br />duha ka semanang trabaho ni Perly. Pero nindot gyod hinuon kaayo. Dunay<br />mga /lace/ sa kilid-kilid ug gani ang gibutangan sa /hook/ duna may<br />/lace/ dayon baga ang /foam/ mao nga para kang Perly nga dili kaayo dako<br />og dughan, matindog nang tan-awon ang iyang tutoy, malami na unya. Mao<br />nga wa gyod mangutana si Perly kon naa bay /discount/ o /sale/. Iya nang<br />gihunahuna nga kaanindot baya unya niya tan-awon nga magsuot niadto uban<br />sa iyang seksi nga /panty/. Iyang gibayran dayon og nalipay kaayo siya<br />kay naa na siyay /something new/ ug /additional/ nga /something blue/.<br />Para sa /something old/, nahunahunaan niya nga kadto na lang kuwentas<br />nga relong gamay niya, ang unang relo nga napalit sa iyang suweldo.<br />Para sa /something borrowed/, hulaman na lang niya ang /jewelries/ sa<br />iyang mga kauban, nilang tulo aron way magmahay. Ug giingnan niya ang<br />tulo nga nalipay sad kay nakatabang sad sila sa kauban, gawas nga<br />makaadto sad sila sa balay nila karong kasal niya.<br />Pila ra may estorya, miabot na ang semana nga kaslon na si Perly.<br />Nangandam na sila kay mangadto man sila sa kasal. Tulo ka adlaw sa wa pa<br />sila manglarga, nakahunahuna silang panglabhan ang ilang gipangtagong<br />igsusul-ot kay nanimaho na man nga /mothballs/ sa ilang gitagoang mga<br />maleta ug bag. Giapil nilag laba ang /lingeries/ nga ila sang isul-ob.<br />Didto sila sa tubod manglaba ug gidala sa ilang gipuy-an, sa kilid sa<br />balay gihayhay. Kay tingklase man lagi, mingsulod sa silas ilang klase.<br />Ug naunsa mang kinabuhia nga pag-uli nila sa hapon, kay adto man sila sa<br />eskuylahan maniudto, wala na man sa hayhayan ang uban sa ilang<br />gipanglabhan. Diha pa ang mga sinina apan wala na ang mga /panty/ ug<br />/bra/ nila. Usa na lang ang nabilin, kadtong puno sa /lace/ nga naay<br />buho sa tunga. Dili na unta gustong mokompleyn pa silang Perly kay<br />maulaw silang mahibaloan nga ang ilang mga /panty/ naa diay buho-buho.<br />Apan dili mosugot si Elizabeth kay tingalig maanad ang mga kawatan.<br />Busa, miadto siya kang Kapitan nga nagpahulay sa beranda, kamulong inom<br />og kinutil. Iyang gidala ang mora-morang /panty/ nga nabilin ug<br />gipatan-aw niya kini kang Kapitan nga sa pirmero nakangisi kay sa tibuok<br />niyang kinabuhi karon pa siya kakita og /panty/ nga gipakita ang<br />gitabonan unta.<br />Nagubot ang balay ni Kapitan tungod sa maong hitabo. Gisayonan ka nga<br />balay pa gyod sa kapitan ang gikawatan. Nagtawag dayon si Kapitan sa<br />iyang mga /volunteer/ aron sa pagpangutana ug pagpaniid ug mahimo ang<br />pagdakop sa kawatan. Ug aron mahibaloan sa mga /volunteer/ ang ilang<br />gipangita, gipakita niya ang sampol sa usa ka /panty/ ug nga ang uban<br />susama aning mga pantiha nga mahalon ra ba diay kay gikan pa sa Manila.<br />Nalukop sa mga /volunteer/ ang sentro sa barangay og pangutana. Nabaniog<br />nga nangita sila sa mga /panty/ nga naay buho-buho daan pagpalit. Ug<br />nasadya ang mga kukabildo sa katawhan bahin sa mahalong /panty/ nga<br />nawala. Diha man ganiy nag-ingon nga pabayran lang kon naay moangkon<br />apan aduna say miingon nga wala kiniy baligya dinhi sa Mindanao, adto pa<br />gyod sa Manila.<br />Nahibaloan dayon nga diha diay mga batang nakakita panahon sa /recess/<br />nga si Tolano, usa ka batang /grade six /pero dako na og edad, mianha sa<br />ilang Kapitan nga niadto usang panahona miadto sa Purok 6 para sa usa ka<br />miting. Giadto dayon ang balay ni Tolano nga nahimutang mga tulo ka<br />bungtod sad gikan sa eskuylahan. Didto si Tolano ingon man ang iyang mga<br />ginikanan nga ilang giingnan. Durog hilak si Tolano kay gipasanginlan<br />siya nga kawatan. Ilang gitan-aw ang bakat nga sudlanan sa ilang mga<br />sinina ug wala man gyod. Ilang gitan-aw ang ubang butanganan pero wala<br />man gyod. Pag-uli nila, mireport sila nga, /Kap, ang mga panty nga among<br />nakit-an nagisi na man lang to og ginamit, dili man gisi daan parehas<br />anang ilang Ma'm/.<br />Giadto nila ang gidungog nga numero unong kawatan sa ilang Barangay: si<br />Takyo. Kawatan ni og manok si Takyo— iyang lit-agon dayon ihawon,<br />lutoon. Kon tan-awon pod nis Takyo, kawatan gyod nuog nawong. Gawas nga<br />itomon, daghang garas-garas ug taas og bigote ug buhok. Eksakto gyod nga<br />pag-abot nila sa balay ni Takyo sa pikas tampi sa suba, maoy pag-abot sa<br />kanahan. Moaksiyon untag dagan pero gitionan og pusil sa /volunteer/ nga<br />himoonong CHDF o CAFGU inigliwas sa pipila ka buwan. Wala man ang iyang<br />mga ginikanan maong gihadlok og duro sa mga /volunteer/ nga pusilon kon<br />di motug-an. Mitug-an ra siya nga manok ra ni Kap iyang gibirahan, ang<br />mga /panty/ gipanguha ni Boloy. Gatago diay si Boloy sa kisame pero<br />mikanaog kay gitudlo man ni Takyo. Si Boloy taas, pution, tisoyon og<br />nawong kay giingong ang tinuod man gyong tatay ani, Insek, kay<br />gipaburosan iyang mama pagpa-/maid/ sa siyudad. Dugay kaayo kaestorya si<br />Boloy kon asa ang mga /panty/ nga iyang gikuha. Kadugayan, mitug-an ra<br />gyod. Gibilin ra kuno niya sa balay ni Kapitan, sa anak niini. Gidala<br />nila ang duha sa ilang Kapitan aron sa pagreport.<br />Wala man diha pod ang mga bata. Busa gitan-aw ni Kapitan ug iyang asawa<br />ang mga gamit sa mga bata. Ug nakita nila ang maong /panty/ didto sa<br />ilawom sa unlan ni Mary Jane. Apan wala didto ang /panty/ ni Perly.<br />Pag-uli sa mga bata, gipangutana dayon ni Kapitan bahin sa mga /panty/<br />nga nangawala. Mibalibad si Mary Jane. Unsaon man kuno niya nang /panty/<br />nga gasyort man lang siya. Gipakita ni Kapitan ang mga /panty/ nga diha<br />sa iyang mga unlan.<br />"Di man akoy gabutang ana," singgit ni Mary Jane. "Si JoyJoy ana."<br />Namula si Kapitan ug ang iyang asawa. Natingala ang mga maestra.<br />Nangluspad si JoyJoy.<br />"Gisuot man gani na niya, Pa," hilak ni Mary Jane.<br />Nakuratan si Kapitan kay ang nahibaloan niya nga bagis-bagis man ang<br />iyang kamanghorang lalaki.<br />"Tinuod ba, JoyJoy?" Suko kaayo ang iyang nawong. Mitulo na ang luha sa<br />mata sa bayong.<br />Giduol kini ni Kapitan. Giabrihan ang butones sa /short/. Gipaubos ang<br />/short/ ni JoyJoy taman sa tuhod. Ug tuod, gisuot ni JoyJoy ang /panty/<br />ni Perly, ang /panty/ nga mao untay /something blue /sa iyang kasal.<br />Mihilak si JoyJoy ug wala makapugong sa pagkatawa ang mga maestra, maong<br />nanggawas sila ug didto nangagiki ug namahakhak nga gikakurat sa mga<br />gangis ug mangloy mao nga nangundang kini sa pagpaningog ug ang<br />kagabhion nakugang sa maong katawa.<br />Gilabhan og otro sa asawa ni Kapitan ang mga /panty/ ug giuli sa mga<br />maestra. Ang /panty/ ni Perly diha na may mga lama-lama sa lubot dapit<br />dayon dihay natangkas nga /lace/. Nadesisyonan na lang niya nga dili na<br />lang to ang iyang isul-ob sa kasal. Mopalit na lang siya og laing<br />/something blue/. Gihatag na lang niya kini kang JoyJoy nga pagkaugma<br />gayod milayas na sa ilang balay ug barangay.<br />*<br />(KATAPOSAN)<br />*</div></div>Anonymousnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5155723271125977409.post-74971388863282140402009-03-01T14:58:00.001+08:002009-03-16T17:18:04.366+08:00ANG DRAYBER<span class="Apple-style-span" style="border-collapse: separate; color: rgb(0, 0, 0); font-style: normal; font-variant: normal; font-weight: normal; letter-spacing: normal; line-height: normal; orphans: 2; text-align: left; text-indent: 0px; text-transform: none; white-space: normal; widows: 2; word-spacing: 0px;font-family:Georgia;font-size:13px;"> <div class="MsoNormal" style="text-align: center; clear: none;" align="center"><span class="Apple-style-span" style="border-collapse: separate; color: rgb(0, 0, 0); font-style: normal; font-variant: normal; font-weight: normal; letter-spacing: normal; line-height: normal; orphans: 2; text-align: left; text-indent: 0px; text-transform: none; white-space: normal; widows: 2; word-spacing: 0px;font-family:Georgia;font-size:13px;"><b><span style="font-size:9pt;">ANG DRAYBER<br /></span></b></span><b><span style="font-size:9pt;">(Kevin A. Lagunda)</span></b><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="text-align: center; clear: none;" align="center"><b><span style="font-size:9pt;"> </span></b><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;">ALAS 1:55 SA HAPON, LUNES</span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> </span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;">NAGMANEHO si Nisyo sa iyang giabangang<span class="Apple-converted-space"> </span><i>taxi unit</i>. Iyang gi-<i>on<span class="Apple-converted-space"> </span></i>ang gamayng radyo. Ug iyang gitutltol ang dial sa RJ FM nga 100.3 mhz.</span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> </span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> Nagakos sa iyang duha ka dunggan ang<span class="Apple-converted-space"> </span><i>chorus<span class="Apple-converted-space"> </span></i>sa kanta sa the Beatles:</span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> </span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="text-align: center; clear: none;" align="center"><i><span style="font-size:9pt;">Baby, you can drive my car</span></i><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="text-align: center; clear: none;" align="center"><i><span style="font-size:9pt;">Yes I'm gonna be a star</span></i><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="text-align: center; clear: none;" align="center"><i><span style="font-size:9pt;">Baby, you can drive my car</span></i><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="text-align: center; clear: none;" align="center"><i><span style="font-size:9pt;">And baby I love you…</span></i><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><i><span style="font-size:9pt;"> </span></i><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><i><span style="font-size:9pt;"> </span></i><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> Naa man untay<span class="Apple-converted-space"> </span><i>aircon</i><span class="Apple-converted-space"> </span>ang iyang<span class="Apple-converted-space"> </span><i>unit</i>, apan nangguwa ang dagkong mga lusok sa singot sa iyang agtang. Wa makabantay si Nisyo nga gisingot siya.</span><o></o></div> <div class="MsoBodyText2" style="clear: none;"> Di matugkad ang tanghaga sa iyang dagway. Matulukibon ang kaseryoso sa iyang dagway. Lawom siyag gihuna-huna. Ug nag-abot, naghagkanay ang duha niya ka nipis nga kilay. Naa gyod siyay gihuna-huna.<o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> Sa pagdagayday sa mga dagkong lusok sa singot gikan sa agtang padung sa aping ni Nisyo, nasinati niya ang kainit. Mikuha siyag labakara sa iyang bulsa. Ug iyang gitrapohan ang iyang nawong.</span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="text-indent: 0.5in; clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> </span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><i><span style="font-size:9pt;">PAITA aning di ta katiwas og tungha sa kolehiyo, wa gyoy masudlang klarong trabaho. Kon makatrabaho man gani, apan gamay ra kaayog suweldo, pila ray makumkom nga kita. Ambot ba! Mosulirap nalang ning akong mga mata, di gyod ko moasenso. Igo nalang ko mangagho.</span></i><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><i><span style="font-size:9pt;"> Nindot ta kog trabaho kon nakatiwas pa ko sa akong kurso sa kolehiyo nga Industrial Engineering. Mangtas lang kaayo ang kapalaran; tungod sa akong kapobre, wa ko kapadayon sa akong pagtungha.</span></i><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><i><span style="font-size:9pt;"> Karon, drayber uyamot lang ko. Bugnaw man unta ning taxiha kay naa may aircon, apan bation kog kainit nga morag impiyerno tungod sa kadaginoton sa akong kita. Samotan pa gyod sa kamahal sa abangan aning taxi unit. Pastilan! Wa gyod maluoy si Mr. Sy kanako. Kahibaw man to siya sa nagtakilid nga kahimtang sa akong pamilya, apan wa gyod niya paubsi ang abangan ning iyang taxi unit.</span></i><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><i><span style="font-size:9pt;"> Ig-pauli sab nako sa balay, sugaton kog yawyaw sa akong asawa. Ngano kunong gamay ra kog kita. Ako siyang pasabton kon nganong gamay ra kog kita, apan mopadayon lang gihapon sa pagyawyaw si Perly. Di gyod maminaw og katarungan. Pasanginlan pa tag naa kuno koy kulokadidang. Na, unsaon man nako pag-iring-iring nga gamay ra man kog kita? Ako nalang pasagdan si Perly kay kon di, ako ang mamatay sa konsimisyon.</span></i><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><i><span style="font-size:9pt;"> Pasagdan lang nako si Perly, ang akong baba-an nga asawa. Ang angayan kong buhaton mao ang pagkayod og tuda aron modako-dako ang akong kita.</span></i><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><i><span style="font-size:9pt;"> Karong adlawa, ang akong problema kay unsaon nako pagkita og mas dako pa sa naandan. Sa unsang paagiha? Drayber ra man ko. Wa ko kahibaw unsaon. Ambot! Ambot lang! Ang Ginoo nalang ang mahibaw nako.</span></i><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><i><span style="font-size:9pt;"> Kon mao lang gihapon ang akong kitaon, segurado gyod ko nga ig-uli nako sa balay, makatagamtam na sab ko sa tagawtaw sa akong pinangga.</span></i><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><i><span style="font-size:9pt;"> Gihigugma ko si Perly ug ang akong mga anak, silang May-May ug Pit-Pit. Busa, maningkamot ko nga modako-dako ang akong kita karong adlawa. Kinahanglan gyod. Di ko gustong mahiubos si Perly kanako.</span></i><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="text-indent: 0.5in; clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> </span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;">SA DIHANG nakabantay si Nisyo nga nakig-esturya siya sa iyang kaugalingon…</span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> </span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><i><span style="font-size:9pt;">Naunsa ba ko uy? Basin mabangga ko niining kalakiha</span></i><span style="font-size:9pt;">.</span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> </span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;">MILANOG ANG LAING KANTA. Ang Dj sa RJ fm nga si Steve O'neill ang mipaila sa among kanta: "This next song is by the Rolling Stones…<span class="Apple-converted-space"> </span><span class="yshortcuts"><span id="lw_1202783877_0" style="cursor: pointer;">Ruby Tuesday</span></span>." </span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;">ALAS 2:05 S.H.</span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> NAGSUBAY ron sa dan S.B. Cabahug ang gimanehong taxi ni Nisyo. Nagpaingon kini sa Brgy. Centro sa dakbayan sa Mandaue.</span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> Naay lalaking nagbarog kilid sa Candelaria<span class="Apple-converted-space"> </span><st1>Arcade</st1>, sa eskina sa mga dang S.B. Cabahug ug A.C. Cortes. Mipara kini sa taxi nga gimantinil og drayb ni Nisyo. Gitindakan ni Nisyo ang break. Mihunong ang taxi. Giablihan sa lalaki ang pultahan sa front seat, dayon misakay ug mipahiluna sa iyang kaugalingon.</span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> Disente ang lalaki. Nagsul-ob kini og<span class="Apple-converted-space"> </span><i>polo</i><span class="Apple-converted-space"> </span>nga<span class="Apple-converted-space"> </span><i>long sleeve</i><span class="Apple-converted-space"> </span>ug<span class="Apple-converted-space"> </span><i>slacks</i><span class="Apple-converted-space"> </span>ang pantalon niini. Maayo pagkahapay ang buhok. Limpiyo ang nawong, mestisohon. Ug nagdala kinig gamayng itom nga bag.</span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><i><span style="font-size:9pt;"> </span></i><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><i><span style="font-size:9pt;">Kachoy sad aning lalakiha. Lupig man ang akong kaguwapo!</span></i><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> </span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;">NAIGKING gamay si Nisyo sa dihang nakadungog siyag tingog nga manghod lang sa dugdog.</span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> </span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> "Bay, ihatod ko sa Ayala Terminal."</span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> </span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> "Oo, sir!"</span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> </span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;">WA abtig traynta minutos, nahatod ni Nisyo ang iyang pasaherong lalaki sa iyang destinasyon.</span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> Mitunol ang lalaki og<span class="Apple-converted-space"> </span><st1><st1><span class="yshortcuts"><span id="lw_1202783877_1" style="cursor: pointer;">usa</span></span></st1></st1><span class="Apple-converted-space"> </span>ka gatos ngadto kang Nisyo. </span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> </span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> "Bay, pliti nako." </span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> </span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> Mikanaog ang lalaki.</span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> </span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> "Yuna ra, sir, sukli nimo!" </span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> </span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> "Imoha na ang sukli!"</span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> </span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> Puwerting lipaya ni Nisyo. Nagsayaw-sayaw ang iyang kasingkasing sa kamaya.</span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> </span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;">ALAS 3:40 S.H.</span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> </span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;">NAA ron sa National Highway sa Mandaue ang gimanehong taxi ni Nisyo. Naa siyay duha ka pasaherong hamtong nga mga babaye ihatod sa Super Metro. Pagkatungod sa San Miguel, nahunong sa pagmaneho si Nisyo tungod sa trapik kay naduol man sa<st1><st1><span class="yshortcuts"><span id="lw_1202783877_2" style="cursor: pointer;">usa</span></span></st1></st1><span class="Apple-converted-space"> </span>ka interseksiyon,<span class="Apple-converted-space"> </span><st1><st1>sa Highway</st1></st1><span class="Apple-converted-space"> </span>Seno ug A.S. Fortuna. Milingi siya sa tuo. Nakurat siya, mora siyag nakilatan sa iyang nakita: gamayng itom nga bag. Nahimutang kining butanga sa kilid sa iyang lingkoranan<span class="Apple-converted-space"> </span><i>(driver's seat),</i><span class="Apple-converted-space"> </span>duol sa kambiyo.</span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> Diha-diha, lupig pay bul-og sa baha, nakahinumdom dayon si Nisyo sa tag-iya sa maong bag: ang lalaki nga mikanaog sa Ayala Terminal.</span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> </span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><i><span style="font-size:9pt;">Unsa kahay sud nianang bag?</span></i><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> </span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;">PAGKAABOT sa<span class="Apple-converted-space"> </span><i>parking lot</i><span class="Apple-converted-space"> </span>sa Super Metro didtos Ibabao-Estancia. Mipliti ang<span class="Apple-converted-space"> </span><st1><st1>usa</st1></st1><span class="Apple-converted-space"> </span>sa mga babaye. Dayon mikanaog ang mga pasahero gikan sa backseat.</span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> Wa mipadayon sa pagmaneho si Nisyo. Nagpabilin siya sa<span class="Apple-converted-space"> </span><i>parking lot</i><span class="Apple-converted-space"> </span>sa Super Metro. Mikuba ang iyang dughan.</span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> </span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><i><span style="font-size:9pt;">Unsa kahay sud ani? Maayo gani nga wa ni dad-a sa ubang pasahero. Ah, nagtuo tingali silang ako ang tag-iya ning bag kay naa ra man sa akong duol.</span></i><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><i><span style="font-size:9pt;"> </span></i><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;">GIKUPTAN ni Nisyo ang bag. Pagkataud-taod, iya kining giutingkay. Ug misamot ang kuba sa iyang dughan. Midahunog kini pag-ayo human niya makita ang dakong brown envelope. Baga-baga ang sobre. Giablihan niya ang sobre. Misiga ang iyang mga mata ug daw naligo siya sa dagat sa kakulba tungod sa iyang nakita: kuwarta.</span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> Nagkurog nga nag-ihap si Nisyo sa mga salapi sud sa maong sobre. Human sa iyang pag-ihap, wa siya mahimutang. Daw gihamok siya sa kahadlok. Misamot ang dahunog sa iyang dughan. Nasinati niya nga morag giyatak-yatakan sa mga tiil sa liboan ka kabayo ang iyang kasing-kasing. Nakuyawan siya. Singkuwenta mil ang kantidad sa salapi.</span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> Gisud og balik ni Nisyo ang maong dakong kantidad sa sobre. Miginhawa siyag lawom. Di matugkad ang huyong-huyong sa iyang kahadlok.</span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><i><span style="font-size:9pt;"> </span></i><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><i><span style="font-size:9pt;">Iuli ni nakong kuwartaha o di? Dako na ra ba nig ikatabang sa akong pamilya. Di na gyod ko kasab-an ni pangga Perly. Ug mamahimong biyaan na nako ang pagmaneho. Magnegosyo nalang ko.</span></i><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><i><span style="font-size:9pt;"> </span></i><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;">MIHUNONG sa pagsukit-sukit si Nisyo sa iyang kaugalingon. Mipadayon siya sa pag-utingkay sa bag.</span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> Naa siyay nakit-ang ID. Iyang gibasa ang pangan,<span class="Apple-converted-space"> </span><i>address</i><span class="Apple-converted-space"> </span>ug<span class="Apple-converted-space"> </span><i>telephone number</i><span class="Apple-converted-space"> </span>sa kompaniya. Edward D. Santos, taga<span class="Apple-converted-space"> </span><st1>Consuelo</st1><span class="Apple-converted-space"> </span><st1>Village</st1>, Basak,<span class="Apple-converted-space"> </span><st1><st1><span class="yshortcuts"><span id="lw_1202783877_3" style="cursor: pointer;">Mandaue</span></span></st1><span class="yshortcuts"><span class="Apple-converted-space"> </span><st1>City</st1></span></st1></span>; matawagan ang maong tawo sa numero sa telepono sa iyang kompaniya: 422-9173.<o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> Gisud-ong og maayo ni Nisyo ang hulagway sa ID.</span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> </span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><i><span style="font-size:9pt;">Siya gyod! Siya ning pasahero nga mikanaog sa Ayala Terminal kaganiha. Taga Basak diay ni siya. Duol ra diay sa nahimutangan sa akong payag-payag sa Sitio Riles.</span></i><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><i><span style="font-size:9pt;"> </span></i><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;">MIBALIK sa paghinuklog si Nisyo…</span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> </span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><i><span style="font-size:9pt;">Unsa man gyod, iuli ko ning bag sa lalaki o di? Iuli o di? Ah, di nalang tingali nako ni iuli. Dakog ikatabang ning singkuwenta mil sa akong pamilya.</span></i><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> </span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;">NAGHINUKLOG si Nisyo pag-usab. Naghuna-huna siya pag-ayo kon unsa ang angay niyang buhaton. Ug unya…</span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> </span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><i><span style="font-size:9pt;">Iuli lang tingali ni nako. Kining bag, labi na gyod ning kuwartaha, di man ako. Makaluluoy kaayo tong lalaki kon kining singkuwenta mil iya sa kompanya nga iyang gialagaran. Kuyaw kon mawagtangan to siyag trabaho tungod sa pagkawagtang sa maong kantidad. Ug kon wa na siyay trabaho, unsa man ang iyang ipakaon sa iyang pamilya kon duna man? Mas maayo gyong iuli ni nako. Di ko gusto nga malipay ang akong pamilya sa di nako hinagoan.</span></i><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> </span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;">MIKANAOG si Nisyo sa iyang taxi. Milakaw siya padung sa pay phone<span class="Apple-converted-space"> </span><i>booth</i>. Pagkaabot niya sa<span class="Apple-converted-space"> </span><i>booth</i>, wa siya maglangay, iya dayong gi-dial ang<span class="Apple-converted-space"> </span><i>telephone number</i><span class="Apple-converted-space"> </span>nga napatik sa ID sa maong naasoyng lalaki.</span><o></o></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;"> Nadungog ni Nisyo nga may mitubag nga lalaki sa pikas linya. Apan midagpi ang itom nga huyohoy sa iyang tanlag. Nabungog ang panumdoman ni Nisyo sa<span class="Apple-converted-space"> </span><st1><st1>usa</st1></st1><span class="Apple-converted-space"> </span>ka lanog nga tingog<i>… Agaaaay… huhuhu</i>…<i>mama…papa…tabaang…</i><span class="Apple-converted-space"> </span>Nawatas-watas ang iyang galamhan sa iyang nabati. Ug…<span class="Apple-converted-space"> </span><i>Ayaw na paghilak, Inday Pit-Pit, nia<span> <span class="Apple-converted-space"> </span></span>na nako ang sulbad sa imong pag-antos…</i><span class="Apple-converted-space"> </span>Nakatuaw siya sa iyang kaugalingon.<o></o></span></div> <div class="MsoNormal" style="clear: none;"><span style="font-size:9pt;">Wa makabuka ang baba ni Nisyo… Sa pagbutang niyag balik sa telepono sa<span class="Apple-converted-space"> </span><i>booth</i>, hilom nga midagayday ang iyang mga luha…</span><o></o></div> </span>Anonymousnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5155723271125977409.post-1589084596206095852009-03-02T23:27:00.001+08:002009-03-16T17:17:41.107+08:00Ang Alkansiya Ni EdrongKahigalaan,<br />Niay akong gama nga sugilagming. Tan-awa kuno ninyo og nakahatag ba<br />kog hustisya sa akong obra. Kay kon wala gani, birahi sa inyong way<br />kukaluoyng hukngay...<p>Ang Alkansiya Ni Edrong<br />Sugilanon ni Omar Khalid</p><p>Even the dull and ignorant have their own story.<br /> --Desiderata</p><p>NAGUBOT ang merkado ning sayong kabuntagon. Di kaayo nako maklaro kon<br />unsay hinungdan sa sayong kaalingisig. May nagtagawtaw. Migawas ko<br />aron masusi ang hinungdan biniyaan ang gihiwa kong lamas sa dinugoan.<br />Ug maoy natukmaan ko nga labihang sukoa ni Edrong, ang higala kong<br />kulang-kulang, nga nagpunayg tiwtiw ngadto sa mga batang sagoy sa<br />unahan. Naghilak siya. Nagtabisay ang iyang dugo ug luha nga<br />nakapatumog sa lagom niyang t-shirt.</p><p>Di kini unang higayon nga ilang gisungog si Edrong. Apan una kining<br />higayon nga si Edrong nagkadugo. Pastilan kining mga batang sipat ug<br />latagaw. Di nila lung-an nga himoong kalingawan ang tawong malinawon<br />sa kaugalingon niyang kalibotan.</p><p>"Sumbong ta mo, Yoyo. Sumbong ta mo. Bantay gyod mos ako Yoyo," bakho<br />ni Edrong. "Inyo kuha ako walta. Bantay mo, bawos ko ninyo."<br />Diha sa iyang tapad ang duha ka kontiner nga puno sa tubig-poso.<br />Gisugo ko siyag tubig kaganiha nga ikahugas sa mga plato sa<br />karinderya. Tagmameso ang suhol ko sa matag kontiner. Apan nabagtan<br />niya kining mga badlongon.</p><p>Gisimagan ko ang mga bata. Mao kining mga bataa ang numero unong<br />kawatan sa merkado. Walay pasayloon kon mosugmat kining ilang kabuang.<br />Nagkinataw-anay ang mga yabag nga misugpahot og panagan luyo sa<br />nanaglumbay nga ukay-ukayan. Gukora, ug kadali rang mawala sa ilang<br />pagsuot-suot sa ihawan lahos ngadto sa bagsakan sa mga utanon. Nakita<br />kong usa kanila nagbansiwag sa dalang tirador. Nahisabtan ko. Ilang<br />gitirador si Edrong nga mailog ang kuwarta nga gibugkos diha sa iyang<br />kamisin. Nangulipi ang tawo nga misangpot sa pagkatata sa iyang wait.</p><p>"Ayaw na lang nag ashi ang mga bata, Drong. Likay nila." Gibatig kog<br />kaluoy sa tawo. "Ari, Drong, ako na lang ilisdan ang imong kuwarta<br />nga giilog sa mga bata."</p><p>Ug gihatod ko siya hangtod sa nataran sa barungbarong ni Osyong, ang<br />payag nga siya karon nagpuyo.</p><p>SI Edrong gipakatawong way purohan nga mahingkod ang pangisip. Kon<br />unsa kagamay sa iyang pangisip, mao usab kadako ang iyang lawas.<br />Kusgan siya, kugihan. Pingkiton lang niya ang duha ka dagkong<br />kontiner ug di gani ipahulay.</p><p>Kon adlawng Domingo, dako-dako ang iyang makita. Sa buntag, siyay<br />suking tigsag-ob og tubig sa mga restawran. Sa hapon, adto siya sa<br />isdaan ni Yaya Celia ug sugo-sugoon pagdiskarga.</p><p>Walay apelyido si Edrong. Kon duna man, walay bisan usa nga nasayod<br />ning lungsod sa Bogo. Ang mga lungsoranon naputos sa pakisusi sa<br />kalit niyang pagtungha usa kadto ka buwan sa ting-init sa naghinangat<br />ang pista sa Mayo. Kon may mangutana ug manigsubay sa dapit nga iyang<br />gigikanan, igo lang siyang motudlo sa dakong lawod luyo sa merkado.<br />Kalibog ko na man. Di ko motuo nga taga lawod siya. Ang lawod gipuy-<br />an sa mga balod sa subasko. Kon walay isog nga mananagat nga mangako<br />pagbuntog sa lawod kon kini gamhan sa iyang kapintas, ang usa nga<br />sama kaniya kuwang rang tupsan sa kabangis sa dagat nga di gani<br />tingali masubay kon asa idagsa.</p><p>Dihang gibiyaan si Osyong sa asawa tungod sa labihan niini<br />kapalahubog, gitanyagan niya si Edrong og kahigdaan. Kalipay na man<br />ni Edrong nga siya di na matulog sa kabugnaw sa semento sa balisbisan<br />sa merkado. Nagtahod og `yoyo' si Edrong kang Osyong. Di sila<br />paryente apan masabot ang dakong pagtan-aw ni Edrong sa tawo nga<br />nakahatag niyag pahulayanan sa kagabhion.</p><p>Apan sa akong katingala kon hain ang agi niya sa inadlawng sag-ob og<br />tubig, napangutana ko siya.</p><p>"Hipos man, Yoyo Osyong. Hipos niya kansiya."</p><p>"Unsay alkansiya ba?" Nakasukot ko sa kahibulong nga si Osyong<br />nakahunahuna paghipos sa hinagoan ni Edrong. Kaayo ra nga nabut-an<br />ang palahubog nga mangingihaw ug nakahunahuna nga tigomon ang<br />kinitaan sa iyang kauban.</p><p>"Naa kuno dinhi," ni Edrong nga mitudlo sa iyang ulo. "Tigom kuno<br />niya sa kansiya sa iya ulo."</p><p>Kalibog ko na man. Naa ba goy alkansiya sa ulo? Nakasabot ko. Giyabag-<br />yabagan ni Osyong si Edrong. Gipahimuslan ni Osyong ang kawalay<br />hangkag ni Edrong.</p><p>Dihay buntag nga nahibutho ko sa ihawan nga nagkuha sa gipalapa kong<br />karne, nakita ko si Osyong nga nakig-inom sa ubang mangingihaw. Wa<br />nako kapugngi ang pagsusi unsa kadtong giingon ni Edrong nga<br />alkansiya.</p><p>"Ayaw lang god panghilabot, Dring." Mitalsik ang laway ni Osyong<br />human mayarok ang iyang tagay. "Si Edrong naa sa akong poder."</p><p>Nangatawa ang kainom niyang mangingihaw.</p><p>"Naghago si Edrong. Di makataronganon nga imo siyang binuangan,"<br />matod ko dayong gawas sa ihawan nga gibatig kapikal sa pagpahimulos<br />ni Osyong. "Gabaan ka baya."</p><p>DIRIYOT matikyaob ang gihaon kong dinugoan. May laing kagubot sa<br />gawas. Nagdinaganay ang mga tawo nga misubay sa dalan paingon sa<br />payag ni Osyong. Naanod ko sa bul-og sa mga tawo. Unsa kahay nahitabo<br />didto? Bag-o ko lang ganing gihatod si Edrong.<br /> Maoy nakita ko nga gigawas si Edrong nga gitabangag gunit sa<br />duha ka tanod ang iyang bukton. Wa nako hisabti nganong siya gidakop.<br />Misaliut-ot ko sa mga tawo nga karon nahimong yagubyob sa mga<br />pangutana. Ang tanod nga diha sa masigkakilid ni Edrong miiway sa<br />daghang tawo nga makaagi silang naggunit sa dinakpan.</p><p>"Unsay nahitabo, Drong? Naunsa man ka?"</p><p>"Wa ko kabawo unsa ko. Buang man, Yoyo. Kuha unta nako ako walta sa<br />kansiya kay palit ko tirador. Bawos ko mga bata, tirador nako. Di man<br />mata Yoyo. Tulog Yoyo. Hagok. Hubog. Da, buak nako kansiya!" Nakita<br />ko ang hugot niyang apapangig. "Bakakon man diay Yoyo. Wa man sulod<br />ang kansiya."</p><p>Nakahangad ko sa di masabtang kahingawa nga gibinhi sa akong<br />kaaliputo. Nakita ko si Edrong nga nagsuot sa panganod nga usa ka<br />dakong tawo sa dugoan niyang pagbati. Naunsa ang langit nga gitugotan<br />ang tawong sama kang Edrong nga makahimog sala nga wa niya hisabti?</p><p>Ug maoy nakita nako ang lawas ni Osyong nga gibayongan sa taga<br />punerarya. Gilainan kong nagtan-aw sa basag niyang ulo ug sa sudlot<br />niyang mga mata.<br />(KATAPOSAN)</p>Anonymousnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5155723271125977409.post-5424738986137459252009-03-02T23:45:00.001+08:002009-03-16T17:17:03.906+08:00Biyahe[Kahigalaan,<br />niay bag-ong haon nakong mugna. wa pa kini mapublikar ug busa matawag<br />nga bag-o. medyo lisod-lisod lang sabton (bisan yano lang ang<br />estorya) tungod sa teknikang digresyon (digression) ug dagayday sa<br />hunahuna (stream of consciousness). gipasiugdahan nila virginia wolf<br />ug ernest hemingway ang dagayday sa hunahuna nga teknika bisan tuod<br />nag-una gyod niini si Marcel Proust sa iyang "remembrance of the<br />things past". ania ang sugilanong "biyahe" nga ihalad nako sa tanang<br />mahigugmaon sa katitikang bisdak. hinaot napadis-og sab niining<br />obraha ang teknika sa pagsulat og sugilanon aron pagwagtang sa kapuol<br />sa tradisyonal nga pamaagi sa pagsulat. ania ang dalit nga sugilanon<br />ubos sa akong dagangalan nga omar khalid (bay tomas):]<p></p><p>Biyahe<br />Sugilanon ni Omar Khalid</p><p><br />"MOHATOD kag Guadalupe, Nong?"</p><p>Hesuss! Diriyot masaag sa traha ang paghugot kos kataposang tuwerkas<br />stud bolt sa cylinder head dihang nadungog ko ang sangpit nga<br />naggunad habig sa saydkar. Pagyanghag nako gikang nagyaka habig sa<br />motor kay nagtiwas lagig lubag sa tuwerka human nakog kikhi sa karbon<br />nga baga na kaayong gilukdo sa kuwaho sa piston, nakita ko ang nawong<br />nga gigikanan sa pinaluray nga paningog, babaye, guwapa. Unya dihang<br />naklaro tingali niya nga dili pa diay ko tiguwang ug lagmit kami-kami<br />rang edara, mipahiyom siya ug miingon: "Aw, sorry ha? Abi nakog…"</p><p>"Hala… B-7 ra ba akong biyahe, Miss…" Wa nako kalikayi ang pagpanglad-<br />ok sa laway (dili tungod kay may nasangit-sangit pang kalami sa puto-<br />maya nga akong gitimo-timo ganiha; pinalit kang Kasyo-Bayot nga ako<br />gani tong gipangutana kon tinuod bang pastor na ron siya sa usa ka<br />relihiyon) samtang nagtan-aw sa puting paa nga mihana nag tikang<br />pasulod sa saydkar. Aron paglikay nga dudahan niya nga nalibat kos<br />amag sa iyang paa, nagpalamulamo kog hakop sa set sa liyabe ug<br />gibalik sa toolbox sa simod sa saydkar. "Mud-an nya kos taga B-9 kon<br />mosulod kos ilang linya. Hibawo ka, linya-linya man god mi dinhi,<br />ruta-ruta sad." Milantaw-lantaw kos bantaawng tulo ka daplin sa<br />paradahan nga naglikos sa lapad nga nataran sa merkado sa Bogo:<br />gikans groserihan ni Angie-Domie hangtod ngadtos baligyaanag magasin<br />ni Susing; gikans Royal Pharmacy sangko sa tubaan; ug gikans<br />ikaduhang tindahan sa Bulacan Thrifti Mart (nga karon nagkanihit na<br />ang mga baligya, ambot ngano kaha) hangtod sa Ricardo's— dinha nay<br />nag-estambay nga mga traysikol wa pay labot sa mga estrayker nga<br />andam molabyog (pero klaro kaayong naglikay-likay kang Tayding-Lab-<br />asera nga nagbarog duols iyang tarima, sigeng pangamay, "ihatod kos<br />Nailon, Dong, kay miabot na ron ang mga mananagat nakong suki" kutob<br />si kinsa ang molabay, kay gawas nga pang hebiweyt dibisyon ning<br />bayhana; di gyod kamaong mopadangog sa drayber nga maayra bag di ta<br />hapit na lang himoong boy-boy, "lugar dihas ka Malait, Dong, kay<br />hapit tag tubig— hapit sa tag gas, Dong, ilang Eddie Dilaw— hapit sa<br />diay tag palwas lubi, Dong, sugnod, ilang Mely" nga abi nimog dako-<br />dako gyog iplete kay marawon-rawon god nimo ang tibuok merkado apan<br />inig-abot nimos ilaha, heeesusss! modayog ingon: "Grabeeeng mahala na<br />man ros plete, uy; ihatod gyod ko didtos duols among pultahan, Dong,<br />kay kanse tas plete ngiyawa" dayog tunol og tibuok singko pesos nga<br />naglangsi lang sa daghang namilit himbis sa tamban-tuloy, sarang<br />kayasa!). Ang paradahan/tamaan ra para Guadalupe ang way nag-estambay<br />nga traysikol (kansang mga drayber, mga nawong ray akong nailhan, igo<br />ras pagyuyango-yango ug mumira-mira sa bisan asang dapit magkasugat-<br />sugat labi nag sa lagyong mga tabo: San Antonio, Goyong, Ilihan,<br />Kawit, Tambongon).</p><p>Humag panap-ong sa iyang ilong sa binitbit nga panyo,<br />miingon: "Nagdali man god ko. Ihatod lang ko, bi?" Misugod na siyag<br />tikang sa pinasobra nga tapaludo sa saydkar bisan wa pa siya<br />makakitag timailhan kon mosugot ba kog dili. "Mosabot ra tingali ang<br />mga drayber para ngadtos amo, uy, kay wa pa god sila dinhi."<br />Nanighapon kuno siya dinhis lungsod gahapon kay may giduawng karaang<br />klasmeyt su'd dinhas Pedro's Compound ug wa siya kahibawo nga ligas<br />na diays pamahaw ang biyahe para ngadtos ilaha, Guadalupe.</p><p>Morag sakto siya sa katarongan, da. Gawas pa, unsaon nako pagbalibad<br />nga maayo na man kaayo niyang pagkahimutang sa unahang lingkoranan sa<br />saydkar. Pero: "Morag kanse man kaayg ikaw rang usa, Miss. Paabot-<br />abot sa tag laing pasahero, ha, bisag usa o duha ba gyod nuon para<br />makatabla-tabla tas gasolinag 2T."</p><p>Ang tinuod, gusto kong moingon siya nga bayran lang nako ang imong<br />balig usa ka biyahe pero matay, nagpaugat pod ang kanahan. Di man sad<br />unta ko makaingon nga pobrehon siya kay sa iyang pamanit, artehon ug<br />sitsirika man kaayo nga gipalutaw sa hayag niyang meyk-ap. Gani, ang<br />iyang pahumot miilog man sa kalangsi sa akong saydkar nga wa nako<br />kahugasi gahapon human nakog hatod sa isdang baga-baga (nga usahay<br />nganlan namog awtobus kay ang kolor ining isdaa parehas gyod sa<br />pintura sa mga trak ni Corominas: puwahon nga dakoog mata, way ayo<br />tuwahon, sugba ra gyod, un-onan ba hinuon, pinauga) ni Marlinda-<br />Biyuda sa tabo sa Ilihan.</p><p>Apan sungog sad tingalis kapalaran, wa gyoy laing pasahero nga<br />miabot. Nahibawo ko nga udto-udto sagad ang kusog nga sakay para<br />Guadalupe pero nanaghap ko nga naay taga Guadalupeng pasahero nga<br />nasaag arong mga orasa ug nia sas palibot lang sa merkado, nagpaabot-<br />abot sag kasakyan. Ang mga taga didto gong dapita tagsa ra man<br />motugbong nganhis Bogo kay, gawas nga mahal-mahal lagi ang plete,<br />magtultol na man lang sila sa ilang pangarbon matag tabo— Huybes ug<br />Domingo— para dala na lang pong panimba apil na ang bisan unsang<br />katuyoan sa lungsod.</p><p>Nagsigeg panaguto, pangusmo, panuguto, pangusmo ang babaye. Duna<br />siyay gibagulbol nga siya ra say nakaklaro og unsingalan to.<br />Nakasabot ko nga gusto siyang makaulig temprano. Pero ahak, na! Labaw<br />pa nakoy nagbitik sa utot kon siya rang usa akong kasaran paglabyog.<br />Ang iyang kaguwapa dili ikapuli sa gasolina nga magasto para ngadto<br />lang sa Guadalupe, sa akong kuwenta-kuwenta lang. Hinuon, di lang ko<br />kaseguro kon di ba nako siya idagan, libre pa gani tingali, kon:<br />ibutang ta pananglit nga uyab mi, kay kapila ra bay pagpaplat-plat,<br />uy, magpadaot-daot bas makina hala, palyado man akong spark plug, Day<br />Kolasa (depende kon unsay iyang ngalan) ato usa ning hinloan,<br />ligwatan aron mopino ang kayo, unya suot dayons pila ka tudling sa<br />katubhan sa mga Dy aron lahi ang hinloan, lahi ang ligwatan, lahi ang<br />pakayohon. Apan, hesusmaryang balaan! Nangita kog kuwarta, dili<br />hinigugma.</p><p>Laing katarongan nga nakapakulkol sa akong kursonada paghatod niya<br />mao sad lagi ning kalay-on sa Guadalupe wa na lay labot sa libaong<br />nga morag mga buho sa sungkaan nga gipang-atang sa tunga sa dalan.<br />Unya, dako-dako sad god ning Guadalupe. Uroy kon adto ni siya<br />magpahatod sa bawnderi sa sunod baryo, sa Kumbado ba o duol adtong<br />gipuy-an nilang Rizza Costramos, klasmeyt sa uyab nakong estudyantes<br />CRMC sa una, Lorena Lahoylahoy— hesussss!— puwerteng layoa! Maaylagig<br />makapasahero ko inigbalik, pik-ak-pik-ap, unyag hanoy lang? Maong,<br />aahhh, paugat sad ko. Ada, mibagulbol pod kog ako nga ako ra say<br />nakabatig nakasabot.</p><p>Apan bisan ning mga orasa karon, saylo na tingalis tingpamahaw (kay<br />ang puto-maya nga gibangil-bangil nako morag nawad-an nag kalag su'd<br />sa ginhawaan, haw-ang na, lami na kaayong ihigop og tinuwang kitong<br />didtos karenderiyang Henry, kinamot lang kay ang maglugsot nga kan-<br />ong mais sa gingi-gingi sa tudlo makatabang man pagpalami sa<br />pamahawng inato, linarang ba nuong pawikan paresag puso, aguyyyy,<br />haskang hagkota inigpanug-ab labi nag balahan og bugnawng Jaz o<br />Sparkle ba), wa pa gyoy bisan usa lang ka traysikol nga para gyod<br />Guadalupe kay ako na lang unta ni siyang pasakyog lain. Nangabli na<br />lang ang mga tindera sa JM Agrivet, wa gyoy bisag anino na lang sa<br />laing pasahero nga para Guadalupe. Tungod sad tingali kay B-7 lagi<br />tawon ang sipra sa akong traysikol. Di sad ko kasinggit<br />nga "Guadalupe mo dinha, Nang, Nong, labyog ni…" kay basig mabatian<br />kos taga BTO, na, samot ang demalas. Buot na unta nakong pakanaogon<br />ang babaye sibaya bag unsa siya kaguwapa, unsa siya kasitsirika. Apan<br />nakahunahuna ko sa bag-ong giseminar sa taga BTO nga kamong mga<br />drayber, aymog pamilig pasahero aron makaingon ang taga lagyong lugar<br />nga buotan kaayo ang mga drayber sa Bogo.</p><p>Giagian na lang ko nilang Pauling, Aran, Eddie-Gamay nga gisakyan sa<br />mga lab-asera sa Nailon. Miagi sad si Wilmer nga nagkarga sa mga suki<br />unta nakong estudyante gikan gihapon sa naandan nakong ruta: Siocon-<br />Nailon-Gairan-Bag-ong Karbon. Matay, hurot akong ibog nila nga sayo<br />pa gani kaayo, puyde na gani tingaling mopahuway ngadtos bagsakan,<br />magtong-its-tong-its, hantak-hantak bag ginagmay kon magkamingaw ang<br />tamaan… libre nang datahan/adlawan sa Norkis (kay sagad ning among<br />mga motor inutang man tawon).</p><p>Pinugos na ang pangigham sa babaye. Miaksiyon nag kaguba iyang nawong<br />sa pinugos gihapon nga pangusmo. "Unsa, di pa gyod ta manglarga? Kon<br />nanglarga pa ta ganiha, hagbay ra unta tang naabot. Mao gyod ning mga<br />drayber ba, idugay-dugay kag larga aron hagdon nga pakyaw na lang.<br />Aypamilig pasahero, uy. Mora pog say baho ining imong traysikol nga<br />mamili mang kag pasahero." Sus, dakoas iyang luwa.</p><p>Labaw pas gipitkag lastiko akong dunggan. "Di baya sad, Miss. Kon<br />mamili pa ko, ikaw na tingali ang kinaguwapahan nakong napasahero<br />sukad kong nakat-og gunit sa manobela. Ako na tingali ang<br />kinasuwertehan kay nakapili ko sa unsay angay pilion sa usa ka<br />drayber. Na'ay, kita ka adto nila, o?" Gipabudlot ko ang akong simod<br />ug gitudlo si Celso nga nagsigeg katawa, nagsangkiig sa manobela, ang<br />iyang panan-aw nagtapon-tapon diri nako ug sa babayeng ako rong<br />pasahero; da, hapit lagi mabanggang amaw (maayra!) sa pinasobrang<br />gutter duol sa ayohanag relo ni Narding Susvilla. "Ibog gani tingali<br />kaayo nako na ron sila kay sa kadaghan sa mga drayber, miabot na man<br />kunog kinyentos kapin, wa pay labot anang mangawat-kawat og sulod<br />dinhing taga Medellin ug diin pa nang uban, atay! mayra bag may mga<br />prangkisang mga animal… sus, ako gyoy imong napilian! Pero sabta sad<br />god tawon ko. Buhi-buhi lang god ta. Esmol taym ra god tawon ning<br />amo. Kuyaw pa kaayo. Kibawo ba sad ka nga iniggunit namo sa manobela,<br />tua nas menteryos Corazon ang pikas namong tiil?" Wa na lang ko<br />mokomentaryo bahin sa giingon niyang lang-ig nga baho kay tinuod man<br />sad, hehe.</p><p>"Ah, di na namo na problema. Unsay gusto nimo? Mangadto ba nuon tas<br />BTO? Kibawo ba ka kon ig-unsa ming Danny?"</p><p>Mosinghag na gyod unta ko, kahunahuna ganig laparo sa babaye bahalag<br />mangapreso, kay gibatyag nako nga napanamastamasan ang garbo nako<br />isip traysikol drayber nga labihan nakong amping bisag pinobre lang<br />ni, ginagmay lagi. Apan paglitok gyod niyas ngalang Danny, mora kog<br />daob nga gikalitag ihi, nawad-an sa umoy. Si Danny ang dako-dako sa<br />BTO. Mikalit lag sakdap sa akong alimungawong ang gisugilon ni Eddie<br />adtong may pasahero siyang "gitigbas" niya gikas pantalan. Naatol man<br />sad god to nga dad-onon sa Verallo iyang anak-kamanghoran kay na-<br />dengue man kaha to. Sus, anak man diay tong Danny ang iyang<br />natigbasan. Nabawo lagi siyag luhod-luhod kang Danny nga di lang siya<br />embargohas prangkisa…</p><p><br />AW, kon hawod lang sa padaganay ang gipangita, makasulti silas<br />Pauling, Eddie-Gamay, Tata, Wilmer ug kinsa pa nang mga tigbiyahean<br />sa ruta sa B-7 kon kinsa gyoy giilang haring gangis mopadagag<br />traysikol. Daghan na ang mibadlong nako nga hinay-hinay lang, Bay<br />Ting, unsa may dalian nimo nga daghan mag suplay sa bendita si Padre<br />Figues kon panahon na gyong mangatubang tang Sampedro (labi na adtong<br />kakita gyod sila kon giunsa nako pagpapilit ang bamper sa akong<br />traysikol sa traysikol sad sa Celang's Bakeshop nga puno sa pan para<br />deliber, mitila-tila nas 100 kph ang akong speedometer, nga kon tan-<br />awon sa layo, matod pas hinubay ni Girmo, mora na kunog iro nga<br />naglambang ang duha ka traysikol). Pero matayg patuo ba ko. Sa<br />paminaw nako, ang kagawasan nga makab-ot sa tawo sa tulin nga padagan<br />lupig pay kagawasan sa utang. Ug puyra pangandoy, wa pa gyod nuon ko<br />kasuwayg kadisgrasya nga unta, matod nila, harabas man kong<br />mopadagan. Tanang pasahero nga misakay nako, kaluoy sa Diyos nakauli<br />sa ilang destinasyon nga kompletog ngipon.</p><p>Basta magdangadanga na ganis linyahan ang traysikol nga binudlisag<br />asul, kansang gitakod nga motor mao ang Yamaha RXT-135, daghang<br />pasahero ang mangluspad ug gani ang uban, dili na lang gyod mosakay,<br />dayog tulibagbag "ah, wa man kaayo ko magdali ba" mag-antos lag<br />paabot kon kang kinsang sunod daganon, sagad adtong Pauling kay kuno<br />tiguwang busa kumpas ang pinadaganan. Silang tanang taga didtong<br />dapita nasayod nga inigsaylo nako sa ilang Pidang sa Gairan, diin wa<br />na kaayoy balay, ang makina sa akong traysikol mosugod nag satong nga<br />morag may sakay nga pugante nga hadlok hiabtan sa mananakop, labi na<br />kay tanos kaayo ang sementadong dalan paingon sa Nailon.</p><p>Ang mga drayber sa habalhabal kun traysikol nga nagmanehog susama sa<br />gidrayban nakong modelo (nga largohon lag litok— 135),<br />makatestimoniya sa pagkapanuway modagan ning motora (puyra lang<br />adtong mga habalhabal drayber gikan sa San Remegio hangtod sa Daan<br />Bantayan nga nangasensiyo ang bagulbagol, gipatay lagi ining 135,<br />gipatay nga way preso-preso). Tinuod nga lupigon ni siya sa arangkada<br />nianang four-stroke nga Honda nga maoy uso ron, 155cc man kuno ang<br />displacement ana. Maayo sad baya na modagan labi nas arangkada. Pero<br />ako mismo makapamatuod nga anha makita ang katag sa subidas Libjo<br />labi nag kargados isdang binanyera kay mapugos man ang drayber<br />pagpalahutay sa primera-segunda. Kahibawo ko nga pugdawon ang clutch<br />lining sa mga four stroke dinha kon ilang i-half clutch-half clutch<br />kon di na madalag bira sa primera aron lang makapatong sa patag sa<br />Caduawan. Sa patag sad nuon, kon motila na sa 80 kph kining 135,<br />mabati dayon ang hadyong sa turbo (kay mao niy ilang ingalan sa morag<br />bao nga nagtakirong ilawom sa tangke nga, segun sa esplikar ni<br />Baristo-Mekaniko, modugang ning piyesaha pagpaentra og hangin sa<br />makina pagpiga og dugang puwersa) nga morag duha nay nagbunlot nga<br />makina, ibugok-bugok lang hinuon lagi ang gasolina, pero ang dagan<br />makapasaad sa mga pasaherong taslakan nga "sus, kon makaabot lang kos<br />amo nga way tatsa, managkot gyod kos kang Sr. San Vicente Ferrer o sa<br />Migo Poy ba kaha sa Antipolo". Sa akong paniid gani nga bisag menoran<br />pa nimo gikan sa dagan nga otsenta, ang makina mora lang gihapog<br />gisudlag demonyo...</p><p>SA pupasiplat nako sa samin, siyok kaayo ang dagway sa babaye.<br />Pagsaylo namo sa eskina sa mga dalan Dela Viña ug Capt. Aballe, igo<br />lang kong mirespetar og tunob sa preno dungan ang pagwilwig gamay sa<br />manobela kay mitabok si Ma'm Baring, maestra nako sa greyd por (nga<br />bisan kanunay kong hilabayan og tsok "hoy, Osting, Eustaquio… eyes to<br />the board" mirespetar man gihapon ko niya). Nahakupot ang babaye sa<br />dasbord nga morag nakalimot sa nahinawayan niyang kalangsi sa akong<br />traysikol.</p><p>"Ah… eh… hinay-hinay lang sad kay morag kusog ra ning dagana. Wa man<br />kaayko magdali ba."</p><p>Ah, wa koy tingog-tingog. Sa hunahuna nako, mmm, kusog god tawon, di<br />pa ni mao, Day. Tan-awa nya, o, ig-abot nato didtos gamayng tulay<br />duol-duol nas Guadalupe, tan-awon natog di ba ka kuyapan sa kalisang<br />kay di gyod nako menoran, targeton ra nako ang running board sa tulay<br />nga kahoy, kalusnagon na ra ba to, lubagon gyog tamas ginhawa ang<br />gasolinador. Sukad karon, di na ka kalimot nakong koleraha ka ug<br />kining biyahea ikapanulti nimos imong anak, sa imong apo, sa apo sa<br />tuhod, sungkod.</p><p>Nakita nako nga misugod nag tubod ang iyang singot. Misugod na sag<br />kaanod ang iyang meyk-ap. Mora nag nukos ang iyang nawong nga nag-<br />usab-usab ang kolor — moputi unya moitom. May witik sa katagbawan nga<br />akong natagamtaman.</p><p>Namatikdan nako ang mga welder sa Chremjem Metal Craft nga nahanunot<br />ang mga nawong paglingi kon kinsa kining drayber nga morag giyawaang<br />nagpalatos-latos og dagan bisag nia pas bisinidad sa lungsod. Mikilab<br />lang sa akong panan-aw ang tindahan ni Seng Kee (nga unta ganahan man<br />kaayo kong molingi-lingi dinhi kay naay bag-ong tindera nga<br />guwapahon; si Tata maoy unang nakadiskobre nga puwerte ganing sukoang<br />Luz pagkahibawo nganong adto nas Tata magpalitag 2T nga naa man untay<br />daghang namaligyag takos-takos lang sa merkado). Sa Parke, gipara kog<br />mga estudyante pero wa ko patental, bisan ganig menor na lang, puslan<br />man ning inatay ning lakawa ni. Unya mikurbada kos ilang Porsing Luna<br />(diin nasiplatan nakong dinha ang tiguwang sa pultahan sa gipaabangan<br />niyang puwesto kauban si Gremer Reyes kay parehas man ni silang<br />rayter; di tingali ni sila maayong rayter kay di gyod ko kasabot sa<br />ilang mga sugilanon, gawas lang kon gitikgitik kay maayo kaayo ni<br />silang manuwat og ingon ani, lagmit bahin na sag gitikgitik ilang<br />giestoryahan ron, atngan nya nako sa Bisaya kay mao man niy<br />kalingawan namo kon hinay ang pasada maudto, kana lagig mabinlan pa<br />kog kinabuhi ining biyahea, animal!).</p><p>Paglugsong sa CRMC, nasundan nakos Cleto (Anacleto gyod ni siya pero<br />usahay nganlan nakog Clitoris ning tawhana in onor adtong nabasahan<br />nakong estorya sa Bandera; Iningles man diay kuno nas tinggil nang<br />pu'nga, sarang kinataw-anay namong mga drayber; otro sad ni siyang<br />nakakat-og panigbas kay manganakay tawon iyang asawa nga tinaban kuno<br />niya adtong nagdrayb siyas serbis ni Dodong Junnie Martinez sa Cebu<br />City) nga para Hagnaya tingali, apson ang biyahe sa lansa para sad<br />Sta. Fe. Inay mopreno gisantak-santak nuon nakong gasolinador. Da,<br />pidpid laging amaw nga nakamatngon nga gisangkil-sangkil ang luyo sa<br />iyang mud guard (nga di na nako mabasa ang CLETO THE GREAT nga iyang<br />gipaletra didtos ilang Berong Escolar kay nabulit ni ron sa lapok,<br />ambot diin ning katunggana niya makuha ang iyang pasahero ron).<br />Pagtungas nakos Esso, gipiga nakog maayo ang segunda, pinakagit gyod.<br />Didto na nako ipawos ang tersera duol-duol nas simbahas Iglesia.<br />Paskang ngilngiga! Ang tingog sa makina, morag ayroplanong nawad-an<br />sa giya.</p><p>Sa napanid-an nakong kusog sa motor — kon kusog lay gipangita — wa<br />koy ikasulti. Wa gyod gani mokala o moaksiyon bag overheat kay sakto<br />man sad ang ariya sa bomba sa asayte, 2T, plas pang bag-o laging<br />gidekarbonays ang piston sa deposito sa karbon. Wa say kabalak-ang<br />platino kay CDI man ang electronic components ining 135.</p><p>Pagsaylo nas munisipyo, nakita kong morag sinilhigan ang lapad nga<br />highway paingon sa Cebu City kay wa gyoy bisag usa na lang ka<br />sakyanan nga nagtikawtikaw. Gitarap ra nako ang gamayng bahada sa<br />Marcella hangtod sa FRVMFC. Karon, duha na ka kamot sa babaye ang nag-<br />angkla sa duha ka kilid sa saydkar.</p><p>"M-monaog na lang ko. D-di pa k-ko gustong m-mamatay…!"</p><p>Kini bang naa tay gidahom nga isulti sa usa ka tawo, bisan pag<br />hagawhaw ra o naa ba kahay laing langas (sama lagi ining badyong sa<br />makina sa motor karon) nga makasamok sa atong pagpaminaw, tataw man<br />kaayo, tataw nato ang unsay mogawas nga pulong sa baba sa tawo, morag<br />panultihon sa salida nga dugay na natong nakita. Mao na. Mao ni ron.<br />Tataw kaayo nako ron ang iyang gisulti. Pero haym ba… nagpabungol-<br />bungol lang ko nga wa kunohay kabati tungod sa kakusog sa andar sa<br />makina nga nagpakita sa kaandam niining mobunlot ug labaw pa sa<br />gikusgon sa dagan niini karon, 100 kph na.</p><p>Miaksiyog kunol ang kuwarta martsa sa tungason paingon sa eskuylahan<br />sa Montesorri. Gilibkas ko ang tersesa, kanaog sa segunda. Pautong na<br />man. Gipasiplatan nako ang side mirror. Mmm, way nagsunod. Sa unahan,<br />ang kagang-kagang rang trak sa Bogo Fire Station ang akong nakita nga<br />may purohang ikasugat. Pero kahibawo kos dagan ining traka kay adtong<br />pagkasunog sa Campari, uling na man lay ilang naabtan (ug nga bisan<br />pag naabtan nila ang dakong kayo, unsa pa may ilang ipasirit nga ang<br />kakusgon sa tubig sa busloton nilang tangke, mas kusog pa man tandi<br />sa sirit sa ilang hose; sarang ahaka, kusog pa tingaling ihing<br />Konsehal Dading). Busa, nakaseguro ko nga di mi mag-agbat, mag-ilog<br />kinsay unang makalusot sa simangan para ngadtos Guadalupe, maunhan ra<br />nako silang Fire Marshall Tosong Estudillo.</p><p>Ang traysikol nga wa kabatig menor, miaksiyog barag sa kurbada dayon<br />nang sulod sa entrada sa Dakit Elementary. Kadtong mga estambay sa<br />tindahan nilang Pilar Catarata (nga tua nas Merika kay nakabanag<br />datong Kano nga tag-iyag paktorya kunos tsokoleyt, ambot tinuod ba,<br />mao may estoryang gipalakaw sa mga reporter sa radyo-baktas sa<br />lungsod), nahanunot ang mga nawong diri namo. Namorag sigbin ang<br />traysikol nga nagkalingawg layang nga namili-pili sa di kaayo lawom<br />nga libaong nga parte sa dalan. Karon, dili kay tingog ras motor ang<br />mabati kondili hasta ang hagurob, hinugangkol, inigot, ug linagaak sa<br />bisan unsang luag-luag nga parte sa traysikol kay gisugdan nag bola-<br />bola sa libaong nga di makaog iro.</p><p>Maoy giseguro nakog libre ang pangunahan ug pangulhiang ligid sa<br />motor batok sa libaong (kay sarang mahala ra bas bearing sa Bogo<br />Cycle; naay sa ubang namaligyag replacement parts, barato-barato ra,<br />pero mora mag pinangahoy na sad adtong mga motor nga daan-daan na,<br />ingos Paran). Ang side wheel nga nagsamual sa libaong (nga<br />makapahinumdom sa pangutana kon hain na ang gobyerno dinhing dapita),<br />nahaitsa-itsa dinuyogan sa pagkinagiit sa sidewheel spring. Ug sa usa<br />ka pagkilab sa akong kahimatngon, ang babaye dinha na sa sawog,<br />nagyaka, morag nalibang nga gitubol, nagkupot sa patonganan sa<br />lingkoranan (kay karon wa na dinha ang lingkoranan, ambot diin ra<br />kahang libaonga mahaitsa, bag-o ra ba to nakong gipa-upholster sa<br />kang Tonying Pabillon), nagpuli-pulig sudlot ang iyang luha ug sip-<br />on. Alsa og diyotay iyang sampot kay kon iyang iyaka gyod sa sawog,<br />ambot kon di ba kaha madugmok ang iyang pangiyoran sa ngilngig nga<br />inayagay sa traysikol.</p><p>Dili na usa ka babayeng guwapa ug sitsirika ang akong nakita sa<br />samin. Kon unsa siya kaguwapa ganiha didtos merkado, siya karon ang<br />babaye nga di pangandoyon bisan sa kalalakin-ang apikig nawong: ang<br />iyang meyk-ap gibanlas na sa iyang luha— ang lipstik nayutik na sa<br />iyang sip-on— ang iyang kaarte nahimong pulong sa pangaliyupo nga,<br />bisan di nako mabati taliwa sa nagkagubot nga kalibotan sulod ning<br />biyahe namong sinukdanay sa kabuang, nakapatagbaw sa gipaabot nakong<br />linugdangan. Ha! Hala, sumbong! Bisan pag adto ka sumbong kang<br />Secretary Lantion o bisan kinsa dinhang dagkog tai sa LTO, di tika<br />atrasan! Mmm… wa man gani sila kalimpiyo anang mga pikser sa ilang<br />opisina!</p><p>Paglugsong nakog gamay saylo sa Alpine Subdivision, tul-id na ang<br />dalan— tul-id, patag, mga kapis duha ka kilometro tingali ang katanos—<br />pero mao ra gihapon ang giladmon sa mga libaong, abog pa bay imo.<br />Apan wa na nako hunahunaa ang mga libaong. Ang nagdayak sa akong<br />hunahuna mao ang mubong tulay sa di pa moabot sa Guadalupe. Kining<br />tul-id nga dalan maoy himoon nakong lantsing pad sa kataposang<br />hurnada ning akong kabuang, kon kabuang man ganiy itawag ini. Anhi<br />nako ipakita ning bayhana ang kamangtas nga wa pa gyod tingali niya<br />masinati sukad siya nakakita sa kahayag sa kalibotan.</p><p>Segunda, pautong. Tersera, pautong gihapon. Dayong libwas sa kuwarta.<br />Ang turbo sa akong motor morag nakakat-og kabuot sa akong paminaw,<br />morag dinha ra sa akong kamot ang iyang paghiyak, ang paghigop og<br />dugang hangin abag sa akong laraw sa dugang puwersa sa makina. Kon<br />unsa kakusga ang hagiyong sa makina, ang hilak sa babaye, (aw, di<br />lang kay hilak, tiyabaw na gyod) mora pog may iyang turbo— giturbohan<br />sa iyang ilong nga dili hangin ang gihigop kondili ang linghod nga<br />sip-on nga di ra ba sad niya masaphid kay ang iyang duha ka kamot<br />morag iya sa usa ka tawo sa kahimtang nga kahulgonon sa pangpang, di<br />gyod mamuhi bisan pag magkinaunsa ang kalibotan.</p><p>Karon, naklaro-klaro na nako ang mubong subida. Inigtagkas nako anang<br />sagkaona unya lugsong gamay mao na ang mubong tulay, kahoy. Ang<br />speedometer mihawok na sa 110 kph (kining tingoga hinuos makina kon<br />di pa lang libaongon ang dalan, lagmit mipilit nas 140 kph). Di na<br />god unta kinahanglanon nga mo-low gear pa kay ang kalatos sa dagan<br />nga gihandos sa kabug-at sa traysikol, igo nang makatungas sa gamayng<br />subida. Apan aron mamentenar ang kaisog sa makina, mitersera gyod ko,<br />pangandam lagi sa tinguhang pagpalagpot sa espiritu ning pasahero<br />kong turtugok og ulo.</p><p>Sa dihang nahatungtong na ang traysikol sa kinaibabawan sa tungason,<br />nakita ko na ang dapit nga nahimutangan sa tulay. Dili tiaw ang akong<br />kahibulong nganong dunay daghang traysikol (nga nailhan nakong pulos<br />ila sa taga B-9) didtos pikas tampi sa tulay. Unsa ba kahay nahitabo?<br />Nia ra man diay ning mga karaho magyampungad dinhi mao diayng way<br />tawo tong ilang tamaan, di unta ko kahatod ining pasahero nakong<br />nagdala las tigaw.</p><p>Ang dugang pa gyod unta nakong paglubag sa gasolinador, nga<br />nasugniban sa mitubong hambog sa akong kahiladman labi na kay nia<br />diay magtan-aw sa pagahimoon nakong show, kalit lang nahauknol. Wa<br />koy nakitang tulay nga kahoy, ambot kon hain ra, natiwas na tingalig<br />kaguba.</p><p>Ning kakusgon, plas pa nga lugsongon lagig gamay, wa na koy<br />kahigayonan pagpahunong sa motor. Dili na akoy nanag-iya sa kontrol<br />sa distansiya ngadto sa tampi. Ang dagan nga akong gikalipay kaganiha<br />karon nahimong usa ka urom. Kon akong prenohag kalit, di kaha ko<br />itrapo ngadtos daplin, pidpid bas katubhan o sa unsang mga sabod-<br />sabod dinha sa daplin sa dalan? Mao nga…</p><p><br />MGA anino sa mga tawo ang akong nakita, naggabas-gabas.<br />Nagkalandrakas ang mga sulti, pulos gikan sa kaibabawan. Pero wa koy<br />naklaro kay morag nabungol pa ko, dili lang sa tingog sa motor,<br />kondili sa kawras kaulaw, bisag di na lang apilon ang kakuyaw sa<br />nahitabo.</p><p>"Sus, ang kinangilngigang mopadagan sa B-7 maayong pagkahulog sa<br />putol nga tulay sa Guadalupe…!" Sa akong kukarkulo mao gyod to,<br />labing menos, ang unod sa mga sulti-sulti didtos kaibabawan gikan sa<br />mga drayber nga morag nakalili og nagremedyohay dinhis ubos.</p><p>Hesuusss, wala na koy karsadang nakita! Mga kabaw nuon nanglumpat,<br />nanungtong sa bisan hain sa duha ka kilid sa nagkakighod nga sapa<br />diin sila gipanghigot; nangakugang sa kalit nga tinugibaw di pa lang<br />dugay. Wa sad ko moyanghag kon kinsa ang nanan-aw kay gilikayan nako<br />ang mga matang maluluy-on, nga seguradong para gyod nako, karon<br />nabanabana nakong nanagdungaw tingali sila dinhi sa sag-od sa sapa<br />(nga gipuy-an lang unta sa mga uwang ug piyo). Di ko angayng moyango<br />nila, sama sa pagabuhaton sa usa ka bohemyo nga drayber kon<br />ikahinagbo ang isigkaingong drayber, kay gibatyag nako nga di ko ron<br />drayber parehas nila. Wa koy kalahian sa manikopayg kasili nga<br />nabulit ang lawas sa lapok (tai pa gyod gani tingalis kabaw kay duna<br />may morag di maayong baho nga miesponghar sa palibot) niining<br />lunangan nga akong natimpasawan. Paghibalik sa akong alimungaw,<br />nakita nako ang babayeng akong pasahero nga maoy pagkahumag lugit sa<br />iyang estep-in, gibitbit, ug dayong bigiw og dagan, way lingi-lingi,<br />wa gani magbilin sa iyang pamilete, nagkalubong-lubong sa tagatuhod<br />nga lapok sa sapa nga talihubas na, subay ngadto sa unahan nga wa na<br />ko masayod kon asa sangko, wa sad koy tinguha nga masayod, peste!</p><p>Paglingi nako sa pikas kilid, nasabak sa hanap-hanap pa nakong panan-<br />aw ang akong traysikol nga morag anananggal nga nagtuwad (kon tinuod<br />man nga magtuwad ning tagibanwaha kon maoy nay moatake), ang atop na<br />lay naggimaw. Maayong pagkaugbok sa simod sa traysikol sa lapok,<br />nagburo-buro ang makina nga daw nagpahuwas sa iyang kapungot (kay ang<br />tambutso gisugdan nag sunop sa lagom-lagom, baho-baho nga tubig),<br />unya namatay rag iyaha, maay gani kay siya ra, ako buhi-buhi pa— oo,<br />buhi pa, pero gihinay-hinayg patay sa kauwaw sa makasunog nga mga<br />panan-aw. Hapit na gyod unta manglighot sa akong baba ang labing<br />hagtik nga pamalikas pahinungod niining lapok sa sapa nga naugbokan<br />sa akong traysikol— ang baho nga lapok nga maoy mipakauwaw nako<br />atubangan niining mga drayber… apan mao ra sang lapoka ang miluwas<br />nako nga karon, kon di pa tingali tungod sa morag kutson nga kahumok,<br />mabinlan na lang tingali kog pipila ka piraso sa ngipon, gusok; panit<br />ug unod mangahukab tingali, tuwaytuway mangatangtang, patay pa gyod<br />gani tingali. Ang pamalikas nahimo hinuong hilomon nga pasalamat.</p><p>Sama sa babaye, gihinay-hinay sad nakog ligwat ang nalubong nga<br />tsinelas, ug mihangad sa mga drayber, gidawat ang tanang panan-aw—<br />ang maluluy-ong mga panan-aw— samtang sa akong pandungog nahimong<br />bakgrawon ang inga sa lisang nga mga kabaw…<br />(KATAPOSAN)</p>Anonymousnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5155723271125977409.post-28284242688889124372009-03-03T00:11:00.001+08:002009-03-16T17:16:37.679+08:00Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon (10)Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon<br />Ni Omar Khalid<p>Ang Aksiyon Sa Sugilanon</p><p>Ikanapulong Gula</p><p>DILI pa garantiya nga kon ang magsusugilanon adunay plot ug ideya<br />makamugna na siyag maayong sugilanon. Kining duha kabhang pa lamang<br />sa kinhason. Daghan pa kaayong konsiderasyong teknikal aron ang<br />sugilanon mahipno. Sa ato nang natun-an, ang karakterisasyon ug<br />diskripsiyon labihan usab kaimportante nga kon dili maayong<br />pagkamaniobra sa tagsulat makawang lamang ang buot niyang ipaambit sa<br />mga magbabasa. Makabantay ta usahay nga bisan sa atong kakuwang sa<br />kasinatian duna tay masindolang sugilanon nga mosiyapol ra ba unta<br />pero kuwang lang sa hapyod.</p><p>Kana ang mga sugilanon nga walay aksiyon. Patay kaayo. Di maantigong<br />mangidhat diha sa pahina. Kini maoy nakita nakong rason nganong dili<br />interesado ang usa ka sugilanon.</p><p>May nag-ingon nga sa mga literary stories, mas pakabug-atan sa<br />magsusugilanon ang iyang unod (substance) kaysa iyang paagi sa<br />pagpangamot (craftsmanship). Usa ko sa di motuo niini. Ang unod dili<br />independente sa pagpangamot. Hinunoa, ang unod nagsalig lamang kon<br />giunsa pagdagmay sa magsusugilanon ang iyang sugilanon. Gani, may<br />posibilidad pa nga ang maayong mangamot nga magsusugilanon makasulat<br />og obra maestra bisan wala kaayoy unod ang gisulat. May mga kritiko<br />gani nga nag-ingon nga si Edgar Allan Poe dili lawom og mga sugilanon<br />apan tungod lang sa iyang craftmanship mibarog ang iyang mga sinulat<br />sa panahon.</p><p>Daghan na kitag nabasang sugilanon nga kon atong sabton ordinaryo ra<br />kaayo og tema pero makalingawng basahon. Kahinganlan ko dinhi ang mga<br />klasikong Pilipinhong sugilanon sama sa "How My Brother Leon Brought<br />Home a Wife" ni Manuel Arguilla, "Footnote To Youth" ni Jose Garcia<br />Villa, ug sa mga sugilanon atong kakontemporaryong si Charlson Ong.<br />Unsay naa ining maong mga obra? Kon matinud-anon lang ang mga kritiko<br />(kay usahay magyawyaw sila sa mga butang nga di nato makita sa<br />sugilanon), kini mga ordinaryo lamang nga mga sugilanon. Sa gikaingon<br />ko na, nahimo silang sinaulog nga mga sinulat tungod sa ilang<br />pagkaordinaryo. Sa mga langyawng awtor anaa ang kang Mark Twain<br />nga "The Celebrated Jumping Frog of Calaveras County", "The Devil and<br />Daniel Webster" ni Stephen Vincent Benet, kang Washington Irving<br />nga "Rip Van Winkle" ug "The Legend of the Sleepy Hallow".</p><p>Ang sekreto sa maong mga sugilanon nganong bisan sa ilang kadugay na<br />gibasa gihapon: tungod kay sila puno kaayo sa aksiyon. Apan ang<br />terminong aksiyon sagad nga masaypan sa mga magsusulat. Ang aksiyon<br />wala magpasabot og pinusilay, sinumbagay, ubp. Ang story action dili<br />lamang physical action kondili ang pag-abante sa sugilanon. Sa mga<br />sugilanong sikolihikal nga ang panagbugno didto lamang sa sulod nga<br />kalibotan sa (mga) karakter, natural nga wala kitay makita kaayo nga<br />aksiyong pisikal. Apan mabatyagan ta nga may pantalan nga paingnan<br />ang sugilanon.</p><p>Sa miaging mga gula naghisgot ta og problema sa sugilanon. Busa, aron<br />modis-og ang estorya atong ikonsiderar kanunay ang problema. Kanunay<br />tang sukton ang atong kaugalingon kon wala ba kitay parapo o tudling<br />nga nasaag segun sa problema nga atong gipasiugdahan. Ug ang<br />magsusulat di gyod molugak sa paggunit sa problema bisan usa ka<br />kidlap na lang sa bisan diing parte sa sugilanon. Iapil gyod niya<br />kanunay ang karakter sa bisan diing kalihokan sa estorya. Sa<br />diskripsiyon, iapil ang karakter. Sa balik-lantaw anaa ang karakter.<br />Dili mo siya biyaan tungod kay iya kining sugilanon.</p><p>Modagan lamang ang sugilanon kon ang mga pulong nga atong gikudlis<br />may direktang kalabotan sa estorya. Kon mohunong ta aron ihulagway<br />ang atong karakter ug setting, mohunong usab ang atong sugilanon.<br />Busa: ayaw pasabta ang magbabasa nga sekreto mong gihulagway ang<br />karakter ug setting. Sa laing bahin, kon mapakyas ka usab paghulagway<br />sa karakter ug setting, mapakyas usab ang imong sugilanon. Kini ang<br />mga sugilanon nga mogunit gayod sa kaikag sa mga magbabasa.</p><p>Busa ang giya-ultimar nga di mo gyod kalimtan kon gusto kang<br />maghanas: taliwa sa pagpadayag mo sa suliran sa sugilanon hangtod sa<br />kasulbaran sa problema (denouement) mao ang daghang mga aksiyon.<br />Aksiyon ug aksiyon gayod. Tinuod ang giingon: "Action speaks louder<br />than words."</p><p>Kon sa paghulagway sa karakter moingon lang kita, "Dako ang bat-ang<br />ni Hilda; nagsul-ob siyag pulang sayal," atong gipahunong ang dagan<br />sa estorya. Apan makaestablisar kita sa susamang hulagway diha sa<br />hunahuna sa magbabasa ug sa samang higayon magpadis-og usab sa<br />sugilanon kon atong ingnon nga, "Miatras si Hilda. Iyang gihapyod ang<br />iyang pulang sayal sa wa pa molingkod."</p><p>Mohinay usab ang sugilanon kon atong santaon ang iyang natural nga<br />dagan aron paghatag og gibug-aton sa dili kaayo importanteng mga<br />detalye. Ang sakyanan nga magsigeg ikis-ikis ang dagan bisan tul-id<br />ang dalan dugay maabot sa destinasyon. Ang linugdangan sa sugilanon<br />maoy kanunay gayong isilsil sa hunahuna aron kining maong tendensiya<br />maalkontrahan. Hinuon, mahitabo lang kini kon ang magsusulat kuwang<br />sa plano ug pangandam sa iyang sulaton.</p><p>Tinuod nga kinahanglan nga masayod ang magbabasa sa kolor sa sinina<br />sa atong mga karakter. Tinuod nga angay silang masayod kon ting-ani<br />ba kadtong nahitabo ang estorya. Kon adlaw ba kadto o gabii. Kon<br />Domingo ba kadto o Lunes. Kon si Pekto ba kadto o si Juan. Kon buntag<br />ba kadto o hapon. Apan angay tang ipasantop nga bisan pa man niining<br />tanan nga mga sangkap, walay bisan usa unta niini nga makalangay sa<br />sugilanon. Maayo nang magsabot ta. Ngano? Kini mga lamas lamang.<br />Kinsang tawhana ang malipay nga moadtog kombera unya dalitan lamang<br />og pulos lamas. Apan kon dalitan usab kitag sud-an nga way lamas,<br />lagmit di ka na mobalik sa sunod pista.</p><p>"Apan mubo ra man kaayo to, Bay, ang akong diskripsiyon nga yaya. Di<br />na tingali to mamatikdan sa magbabasa, uy," matod sa akong amigo nga<br />mipasilong sa halhag kong landong. Pero huyang kaayo kana nga<br />depensa. Sa tinuod lang, wa gyoy rason nganong atong pahunongon ang<br />sugilanon.</p><p>May mga magsusulat nga bisan sa pagpasupot og mga pangutana diha sa<br />ilang naratibo maantigo gyong momaniobra nga bisan anaa ang pangutana<br />kini wala makasamok, hinunoa, nakapakusog hinuon sa dagan sa<br />sugilanon. Dinhing bahina, kampeyon si Edgar S. Godin. Pananglit sa<br />iyang sugilanon nga "Eksodu", kini ang iyang naratibo nga napuno sa<br />mga pangutana:</p><p>Unsa pay iyang mahimo? Mag-eskandalo siya? Mopatay? Sulngon niya ang<br />panuway, sudyaan ug ikeha aron lang modilaab pagsamot ang makauulawng<br />estorya? Kahugasan kaha ang namansahan niyang pagka babaye niini? Oo,<br />limpiyo ang iyang konsensiya. Apan kinsay motuo niya? Motuo kaha unya<br />kaniya ang iyang bana ug mga kadugo niini?</p><p>Nakamatikod ka ba nga bisan naligo sa pangutana ang maong parapo,<br />wala gyod mohunong ang estorya? Kana abilidad gyod.</p><p>Duna usay magsusulat nga padaganon ang sugilanon sa sunod-sunod nga<br />balik-balik sa mga pulong. Gihulagway ni Ernest Hemingway ang<br />panaghilawas sa ingon niini nga mga linya:</p><p>…They were having now and before and always and now and now and now.<br />Oh, now, now, now, the only now, and above all now, and there is no<br />other now but thou now and now is thy prophet. Now and forever now.<br />Come now, now, and there is no now but now. Yes now. Now, please now,<br />only now… one only one, there is no other one but one now, one, going<br />now, rising now, sailing now, leaving now, wheeling now, soaring now,<br />away now, all the way now; one and one is one, is one, is one, is<br />still one, is one descendingly, is one softly, is one longingly, is<br />one kindly, is one happily, is one in goodness, is one to cherish, is<br />one now on earth with elbows against the cut and slept-on branches of<br />the pine tree with the smell of the pine boughs and the night; to<br />earth conclusively now…</p><p>Makita nato ang pagsaka ug pagdaus-os sa pagbati sa mga karakter.<br />Buhat hinuon kini sa mga hanas apan makakutlo kitag leksiyon sa<br />kaimportante sa aksiyon aron ang estorya dili mohunong.</p><p>Ang sugilanong buhi sinuwat sa magsusulat nga puno sa kinabuhi.<br />(SUMPAYAN)</p>Anonymousnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5155723271125977409.post-31559433151770447412009-03-02T23:53:00.001+08:002009-03-16T17:16:19.453+08:00DayasporaSugilanon ni Omar Khalid<p><br />MANGAYO na unta si Romano og katahoran sa balay dihang gihawiran ang<br />iyang kahimungawong sa hilak sa usa ka bata. Sa iyang paglingi,<br />nasagap sa iyang panan-aw ang usa ka batang lalaki nga naghilak nga<br />naglantaw sa bola nga tulin kaayong gipadpad taliwa sa usa ka danawan<br />nga may igong gidak-on. Nakita niyang walay mahimo ang bata sa naanod<br />nga dulaan. Gibutang ni Romano ang dalang maleta ug nagdaling miubog<br />sa lapokong tubig nga matubos ang kabalaka sa bata. Sa takas,<br />gitutokan niya ang bata nga sa iyang tan-aw, magtulo pa lang ang<br />panuigon. Unya gitunol niya ang bola.</p><p>Mihingos-hingos ang bata ug migakos og hugot sa bola niining dulaan.<br />Wala na kini maghilak. Kahimuot na man ni Romano nga nagtan-aw sa<br />bata. Sa unsang lalang nga kini dali kaayong nalipay, wa niya<br />masabti. Ay, ang mga bata gayod. Gibati niyang kahimalingwa nga<br />nakapaningod sa kahiktin sa panabot sa usang linghod og salabotan nga<br />kailibgon sa mga hamtong.</p><p>Mao pa ang kahimatngon niya nga nayutik diay sa lapok ang iyang<br />karsones. Nagtaktak sa iyang sapatos nga goma, nakita niya nga miguho<br />sa pultahan sa usa ka barungbarong nga nag-umbaw sa kilid sa danawan<br />ang usa ka matahom babaye nga nagdaster og nipis. May gitapis kining<br />tualya, sampak sa dughan. Nakasabot si Romano. May butang bililhon<br />nga buot salimbongan sa babaye nga angay lang himoong tinagoan sa<br />panan-aw sa mga lalaki.</p><p>Gitawag sa babaye ang bata. Apan ang bata daw kandela nga giugbok.<br />Nagpabilin kining nagtan-aw kang Romano nga di matandog sa iyang<br />pagpakahilom. Unya gitakli na man sa bata ang iyang panan-aw ngadto<br />sa babaye. Napanaghap ni Romano nga nabag-ohan lang ang bata.</p><p>"Migo na ta, Undo…" Mipuk-ong siya ug gihawiran ang gagmayng bukton<br />niini.</p><p>Mihilak ang bata. Nakurat si Romano. Wa niya masabti ang hinungdan<br />ngano nga kini mihilak. Nahulog ang bola nga diha sa gagmayng kamot.<br />Wa maninagad ang bata nga mapunit ang hinigugmang dulaan.</p><p>Gikahimangod kaha niini ang iyang pagpakighigala? Namatikdan ni<br />Romano nga bisan sa edad sa bata, wala kiniy ngipon ug buhok. Ang<br />bata dili normal sa iyang kahimtang, nakapanghunahuna si Romano.</p><p>"Sa balay, Dave..." Gikamay sa babaye ang bata dihang nahimuntog na<br />kini sa nataran. Lagmit, kini ang inahan sa bata.</p><p>"Akong gikuha ang iyang bola. Lawom ang danawan." Lumos sa kahingawa<br />ang tingog ni Romano.</p><p>Mikitiw ang gagmayng mga tiil sa bata ug milipot sa likoran sa<br />babaye. Unya miguho ang gamay niining nawong nga nagpasalipod sa<br />sidsid sa daster.</p><p>"Salamat, ha?" Wala magtan-aw ang babaye kang Romano.</p><p>"Way kaso." Gibakwi ni Romano ang iyang panan-aw. "Nakita ko lang ang<br />dakong kakulangon sa bata kon ianod sa sulog ang dulaan."</p><p>"Usbon ko… salamat." Mitalikod ang babaye kang Romano ug gihugot ang<br />gitapis nga tualya. Unya giisa niini ang ngilbit sa iyang daster ug<br />gipahiran ang luha nga nabiaw sa mata sa bata. Milingiw si Romano.</p><p>Mipaduol siya sa babaye. Gitunol niya ang bola. "Anak mo?"</p><p>Miyango ang babaye. Wa gihapon kini motan-aw kang Romano. Unya misaka<br />kini sa barungbarong nga nagkugos sa iyang anak. Dungan sa pagtak-op<br />sa minao-maong pultahan, natukas usab ang gamayng bentana ug<br />nakuwadro didto ang nawong sa usa ka tigulang babaye. Midiyong ang<br />tigulang, mipahiyom. Nakita ni Romano ang bata nga miilog sa bentana<br />ug milantaw niya sa gawas. Gibadlong sa tigulang ang bata. Apan ang<br />bata wa maminaw.</p><p>Napaningod ni Romano nga dinhing dapita may sugilanon sa usa ka<br />naagbon nga kagahapon— kagahapon nga namukaw sa usa ka kasugiran sa<br />iyang kinabuhi. Ang kalit nga paghilak sa bata, sa iyang pagtuo, usa<br />ka tinagoan. Kon anak sa babaye ang bata, hain kaha ang amahan?<br />Unsang matanga kaha kini sa pagka amahan nga nakaako man nga magpuyo<br />ang iyang pamilya ning barungbarong nga binuhat sa tinapak-tapak sa<br />bisan unsang dapat nga hipunitan sa kadalanan sa siyudad? Ug kinsa<br />kining tigulang babaye nga namentana? Dihay nanumbalay nga pagbati<br />nga nakapukaw sa nahikatulog niyang kagahapon. Nahinumdom siya kang<br />Celia...</p><p>Tingali, magulang lag diyotay niining bata nga iyang nakita ang<br />pangedaron sa iyang anak karon. Wa niya mahatag ang unsa mang<br />kaakohan sa usa ka amahan tungod sa kaburong niya sa responsibilidad<br />sa tawong minyo. Usa ka buntag sa tabayng karaan sa probinsiya,<br />misumbong si Celia nga kini mabdos sa ilang gugma. Imbes pangasaw-on,<br />misugpahot siya sa gawas sa nasod aron kalikayan ang kaminyoon.<br />Nakatrabaho siya sa Canada isip caregiver. Wa siya makaangay sa iyang<br />trabaho kay sagad babaye man ang nagpraktis ning maong propesyon apan<br />kay maarang-arang man ang suweldo, gipugos niya ang kaugalingon.<br />Gawas pa, usa niya kini ka maayong lansis nga makalikay sa usa ka<br />kaakohan.</p><p>Usa ka tigulang nga masakiton ang iyang gialagaran. Si Mr. Smith<br />nawad-an sa sensasyon tungod sa daghang komplikasyon. Plastik nga<br />tubo ang nagsumpay sa pantog niini. Matag higayon nga makaihi sa<br />purol ang tigulang, mohilak kini nga mahinumdom sa dako niyang<br />pagkuwang sa iyang asawa ug anak.</p><p>Wala nay masubay nga pamilya si Mr. Smith gawas sa pipila ka<br />negosyanteng kabanay nga maoy nagsuhol kang Romano nga kini maatiman.<br />Nagmahay ang tigulang sa iyang pagpasagad sa iyang pamilya niadtong<br />diha pa kaniya ang kahimsog sa kabatan-on. Nagsulti kang Romano ang<br />tigulang nga dugay na siyang nagpangita sa iyang pamilya aron<br />mangayog pasaylo. Apan wa na niya kini igkita.</p><p>Natandog si Romano sa kasugiran ni Mr. Smith. Dihang namatay kini,<br />mipauli si siya aron pangitaon si Celia ug ang ilang anak. Apan wa na<br />siyay Celia nga nakita. Way gikasulti si Noy Marcelo ug Nang Soling<br />kon hain paingon ang ilang bugtong anak. Miingon ang magtiayon nga<br />kalit lang nawala si Celia ug wa na silay kasayoran kon hain kini<br />karon. Ug mao kini karon nga nakahunahuna na lang usab siya nga<br />mobalik sa gawas.</p><p>GILANTAW niyag balik ang taytayang kawayan nga gisubay kaganina.<br />Dihay mga kahulogan nga nakasukgo sa iyang kahimatngon. Ang tulay<br />nahisama sa pait nga pasumbingay nga buot modugtong sa iyang karon ug<br />sa kagahapon.</p><p>Bisan sa karabanit sa dapit, maoy unang namatikdan ni Romano ang<br />kamalinawon dinhi. Kawala gyod niya magdahom nga may distrito ba diay<br />sa Manila nga may ingong pamayhon sa kayano. Tinago ang dapit nga<br />ingon sa nagpasagad lang sa gimok sa siyudad. Napanghunahuna niya nga<br />ang Talaba wa hitultoli sa komersiyalismo. Ang hibat nga talan-awon<br />sa gagmayng mga barungbarong nga iyang nakita maoy laing pinulongan<br />sa kalisod.</p><p>Natandog siya sa gipakitang impresyon sa mga talan-awon. Bisan sa<br />panagsang basura sa baybayon, may kabugnaw ang hangin sa hunasan ug<br />malantaw sa unahan ang Manila Bay. Sa pikas bahiya, ang mga edipisyo<br />nga nagdula-dula sa iyang panan-aw ingon sa naningkamot pagkab-ot sa<br />tiyan sa bughawng langit.</p><p>Mipadayugdog siyag balik sa balay nga iya untang pangayoag katahoran<br />sa iyang pag-abot kaganiha. Sa iyang tan-aw, mao gayod ang balay. Mao<br />gayod ang kasilinganan. Mao gayod ang giingon sa iyang Nanay Oping.<br />Napaneguro niya nga balay gayod kini sa iyang Tiya Lucing.</p><p>Nakapanakla siya sa giabot sa kapalaran sa iyang iyaan. Maayo diay<br />ang kaagi niini sa panimpalad sa siyudad. Wala kini maadunahan, apan<br />makita nga ang balay maoy bugtong nalahi taliwa sa kabos nga palibot.<br />Kongkreto kini ug ang desinyo sa pergola ilhanan sa kaluag sa mga<br />tawong nanimuyo sa sulod.</p><p>Nakasabot siya nganong way tawo ang balay. Lagmit atua pa ang<br />magtiayon sa tiyanggihan— sa bulongan— kay may puwesto kining tarima<br />sa isda. Nag-ingon ang iyang Nanay Oping nga alpor kuno sa bulungan<br />ang iyang Tiya Lucing ug Tiyo Conrado. Natubig-tubigan kini ilabina<br />kay wala kagasahi og anak.</p><p>"MAAYO nuon kay nakaduaw ka," sa iyang Tiya Lucing nga nagdigamo sa<br />panihapon nianang pagkagabii. "Unsang balora ang nakapadpad nimo<br />dinhi, Romano."</p><p>"Gitawgan lagi ko sa giaplayan kong ahensiya para sa Saudi. Kon di<br />makasabal sa inyong panglihok, mohangyo unta ko nga anhi lang una<br />moestar mentras tanto nga maghikay ko sa akong papeles. Di bitaw ko<br />magdugay dinhi sa Manila…"</p><p>"Ay, kanimo, Romano. Ngano gong dili. Magpinobre god ta dinhi, Dong."<br />Gihaon sa iyang iyaan ang sinigang-bangus. "Dali, mangaon na ta. Ayaw<br />na lang tog agda ang tiyo mo. Naghatod kadtog sud-an sa ilang Lola<br />Felipa."</p><p>Human sa panihapon, nanghingiki siya sa gawas sa balay. Gilantaw niya<br />ang barungbarong nga gipuy-an sa inahag anak ug sa tigulang. Wa<br />malahos ang iyang pagpanug-ab pagkamatikod nga ang payag walay sugang<br />de kuryente. Ang nakita ni Romano sa buho-buho sa bungbong mao ang<br />luyang kahayag sa lamparilya nga nakigbatok sa kangitngit sa sulod sa<br />balay. Kon sa unsang hinungdan nga taliwa sa kalibotan sa mga timawa,<br />may labaw pang makaluluoy, wa siya niiniy kasayoran. Gibatyag siyag<br />kaluoy sa tulo.</p><p>Nasibot siya pagpanumbalay sa payag bisan sa kabag-o pa niya sa dapit<br />kay nabatyagan niyang dunay nagpasumbingay nga tinagoan ang bata, ang<br />babaye ug ang tigulang. Nahauknol ang iyang paglakaw nga namidpid sa<br />balisbisan sa barungbarong, dihang nanglugsot sa tinapak-tapak nga<br />bungbong ang tingog sa mapinanggaong inahan.</p><p>"Dave, magbinuotan ka dinhi kang Lola Felipa mo, ha? Ayawg pabadlong,<br />Anak."</p><p>"Kuyog lang ko nimo, Mama."</p><p>"Kapila ko ikaw ingna nga dili puyde. Dakpon ra ba sa polis ang<br />batang di magpatuo sa ilang Mama. Dal-an lang tikag sinugatan sa<br />akong pagbalik."</p><p>Nabati ni Romano ang pagngislo sa bata. "Dugay na pod diay kang<br />mouli, Mama?"</p><p>"Nangita tag kabuhian. Kon di ko molakaw, di ta kapalit og ngipon<br />nimo. Di ba gusto kang magpalit tag ngipon?"</p><p>Napanid-an ni Romano nga mihilom ang bata.</p><p>"Sige, dulog na diha kang Lola Felipa nimo."</p><p>"Ug buhok pod, Mama…"</p><p>"Oo, ug buhok pod. Dal-an pod tikag buhok."</p><p>Nawitik ni Romano ang totpik nga nagpaminaw sa dakong gugma sa inahan<br />ngadto sa anak. Natandog siya sa bata nga nangandoy nga matuman ang<br />butang nga mahimong regalo sa pagbalik sa kabuntagon sa iyang inahan.<br />Nakita ni Romano sa danawan ang Bulan nga nanamin sa anino sa<br />kagabhion. Wa siya sa buot nga mipauli sa balay.</p><p>Naabtan niya ang iyang Tiya Lucing ug Tiyo Conrado nga nanan-aw og<br />pasundayag sa telebisyon. Misaka siya, nangayog katahoran. Unya,<br />nanigsusi siyag kinsa kining tulo ka binuhat sa barungbarong.</p><p>Gipahinayan sa iyang Tiya Lucing ang bolyum sa TV. Gitutokan siya sa<br />iyang iyaan. Ug kay nagpaabot man siya nga suginlan, misugod<br />paghinubay ang iyang iyaan. Gipatay niini ang telebisyon. Gipaminaw<br />ni Romano sa kagabhion ang kasugiran ni Lola Felipa, ni Dinah, ni<br />Dave— ang mga linalang nga tag-iya sa usa ka sugilanon nga gitipigan<br />sa kasingkasing sa Talaba…</p><p>TALABA… usa ka hapsay nga dapit kaniadto. Ginganlan kini sa mga<br />Caviteño og `talaba' tungod sa abunda niining hunasan. Nagkalainlain<br />lang ang kinhason. Apan mas abunda kini sa sisi kun talaba. Tin-aw<br />ang tubig ug pinuy-anan sa daghang kinabuhi sa dagat. Sa adlaw ug<br />gabii, kini mao ang Talaba. Sa damgo ug pangandoy, kini mao ang<br />Talaba.</p><p>Dihang milambo ang kaulohan, dinhi hakota ang mga biya sa siyudad.<br />Nag-ilogay dinhi kaniadto ang langaw ug tawo sa pagpangita sa bisan<br />unsang butang nga mahimo pang kapuslan. Inanay nga nagkasusot ang mga<br />kinhason, guso, lato ug uban pang bahanding dagatnon… hangtod nga<br />nahanaw na gayod kini sa hingpit. Maoy pagtuo sa mga batid nga nahilo<br />sa naglugitom nga tubig ang mga semilya sa dagat. Tahong na lang ang<br />nahabiling bahandi sa hunasan nga ambot sa unsang hinungdan nga kini<br />may lahutay man sa hugaw nga tubig. Mitubo ug nahimong bukid ang<br />tambak sa basura nga misuyla hangtod na sa hunasan. Paglabay sa<br />pipila ka tuig, gibiyaan kini sa garbage disposal unit sa MMDA kay<br />mipetisyon man ang mga grupong nagpakabana sa kinaiyahan dihang<br />nasayran nga nakamugna kinig kadaot sa panglawas sa katawhan sa<br />Manila.</p><p>Ang ngalan na lang sa dapit ang nahimong handomanan sa kaabunda niini<br />kaniadto. Unya ang kanhing tambakanan, inanayng nalibon sa kakugnan<br />ug kabugangan. Inanay nga nawala ang baho. Pagpangligdas sa katuigan,<br />ang mga basura nahimong yuta ug mihulpa ug mitupong sa lanatad nga<br />hunasan. Ug may bahin niini nga nasipong ang tubig-dagat nga nabolsa<br />sa yuta— karon, usa na ka danawan nga mahubsan lang sa tubig kon<br />buwan sa Abril ug Mayo.</p><p>Nadiskobrehan sa day-ong mga probinsiyano kining dapita— mga<br />probinsiyano nga anak sa kakabos nga nangapadpad sa Manila nga way<br />sarang kapuy-an. Dihang mibarog ang unang barungbarong, walay<br />mibadlong nga tag-iya. Unya nasayran nilang gipanag-iya diay kini sa<br />gobyerno. Sagad mga Bol-anon, Sugboanon, Surigawnon ang nanimuyo<br />dinhi— mga Bisaya nga nangita sa ilang tingusbawan.</p><p>Ilang gilampasan ang kabugangan ug kakugnan. Nag-iyahay silag tarok<br />og mga payag-payag. Hilom silang nanginabuhi dinhi ug gidawat ang<br />unsa may maluwan sa ilang pahatan sa kakabos. Unya, nagkasabot sila<br />nga magpahina aron ikapabarog ang tulayng kawayan nga matabok ang<br />danawan nga di na kinahanglang mag-ubog sa tubig.</p><p>Hapit na mahuman ang taytayang kawayan sa Talaba dihang miabot si<br />Dinah nga mabdos, usa kadto ka bulan sa Abril, init ang Adlaw.<br />Nahuman na nilag ugbok ang mga haligi sa tulay. Nanghunong ang<br />kalalakin-an nga nagtakgos sa kataposang kabatanan sa taytayan dihang<br />unang milatay ang usa ka maanyag nga babaye nga nagpadunghay sa taas<br />niyang buhok. Ila kining gipangutana kon kinsay kabanay nga<br />gipangita. Apan mihilak hinuon ang mabdos. Gawas sa ngalan, wala<br />kiniy gikasulti kon taga diin ug kinsa siya sa iyang pagka tawo.<br />Naglakaw kini nga may dalang putos nga gisudlan sa pipila lang ka<br />biste.</p><p>Ang mga lumulupyo sa Talaba nagtuo nga usa lang ka babaye nga di<br />angayng hasolan og pagpakabana— usa ka babaye nga mopatim-aw lang ug<br />mawala, sama sa ubang mga binuhat nga daw labo sa isda nga naikag sa<br />kahayag sa Manila. Apan nasayop sila. Didto tipon ang babaye kang<br />Lola Felipa, ang tiguwang nga nagpuyo sa usa ka barungbarong nga<br />nagkapyot sa tampi sa danawan.</p><p>Si Lola Felipa usa ka tigulang nga wa nay kabanay. Siya mismo nag-<br />ingon nga daghan siyag mga anak gikan sa lainlaing amahan. Kon<br />pangutan-on ang tigulang hain kini ug ang mga amahan sa iyang mga<br />anak, motulo ang iyang luha samtang maghingasoy nga mahinumdom sa<br />pait niyang kasugiran.</p><p>Hitsuraan si Lola Felipa sa iyang kabatan-on. Bisan gani karon nga<br />ang iyang agtang gibugalbugalan na sa panahon, masihag pa man sa<br />iyang nawong ang hulma sa kaanyag sa nangalarag nga katuigan. Di<br />katingad-an nga daghang langyaw ang nadani kaniya kaniadto.</p><p>Naghinubay ang tigulang nga niadtong dalaga pa siya, miabot ang usa<br />ka adunahang Katsila ug mipasalig nga mangasawa kaniya. Nadani kuno<br />ang iyang amahan. Nadani usab siya. Gibiyaan niya ang bukid nga<br />giganoy sa Katsila sa siyudad uban sa pasalig sa luag nga panimuyo.<br />Apan dihang nakuha na ang butang niyang inampingan, wala na ang<br />Katsila magpakabana nga tumanon ang unsang saad sa kaminyoon.</p><p>Salbahis ang tawo. Kanunay siyang mahiagom sa mga kamot. Maghilak ang<br />gabii kon mopauli gikan sa kasa ang panuway nga dili hubog. Ang baho<br />sa alak ug babaye nagsagol sa iyang gininhawa. Unya, gihimugso niya<br />ang usa ka bata nga naghambin sa dugo sa Katsilang kaipon. Apan sa<br />dihang natagbaw na ang kanahan, mitipadlong kini sa Espanya human<br />mabaligya si Lola Felipa sa usa ka negosyanteng Amerikano. Nagtuo si<br />Lola Felipa nga ang ambongang Amerikano mao na ang manubag sa pakyas<br />nga saad sa adunahang Katsila. Apan paglabay sa pipila ka tuig,<br />misirit ang tawo sa Amerika dihang gigukod sa emigrasyon tungod sa<br />pekeng papeles. Gipakatawo ni Lola Felipa ang laing bata nga wa na<br />makakita sa hitsura sa iyang amahang Amerikano.</p><p>Naglatagaw si Lola Felipa sa kainit sa aseras. Uban sa iyang gutom<br />nga mga anak, ang iyang kagabhion adto molabay sa balisbisan sa<br />dagkong mga balay-patigayon. Wala madugay, nabagtan niya sa EDSA ang<br />usa ka Hapones nga nagsakay og kotse sa dalan. Mipahiyom kini nga<br />nagtan-aw kang Lola Felipa.</p><p>Tungang gabii kadto sa iyang pagsakay sa matahom nga kotse sa<br />Hapones. Gihagkan ni Lola Felipa ang duha ka gagmayng anak nga<br />nahinanok sa aseras. Mitulo ang iyang luha samtang nagtan-aw sa iyang<br />mga anak lusot sa salamin sa kotse. Apan ang talan-awon dali kaayong<br />gilamoy sa kagabhion.</p><p>Ang Hapones nanag-iyag imnanan sa Ermita ug si Lola Felipa gihimong<br />maglilingaw sa gamayng suhol. Sa kamot sa Hapones, wa na si Lola<br />Felipa kakitag unsay kalainan sa gabii ug adlaw kay gihikawan siya sa<br />kagawasan. Ang mangitngit nga lawak maoy saksi sa iyang pag-inusara.<br />May mga gabii nga mosulod ang Hapones sa lawak. Ug ang lawak mapuno<br />sa tuaw sa pakiluoy. Apan wala siyay mahimo kay bungol ang paril nga<br />kangitngit. Nawad-an siya sa hustong panimbang sa paghatag og bili sa<br />kaugalingon.</p><p>Duha ka tuig ang iyang pag-antos. Dihang giluwas siya sa NBI ug DSWD,<br />daghang paso ang iyang lawas ug halos di na mamilok ang iyang mata.<br />Ug magsige siyag katawa. Unya mokalit lang usab paghilak. Mabdos siya.<br />Way nasayod kon sa unsang hinungdan nga sayon ra man kaayong gilutsan<br />sa Hapones ang kasal-anan. Ug sama sa nahaunang mga lalaki sa iyang<br />kinabuhi, ang Hapones igo lang nagbilin kaniyag anak.</p><p>Gipatambalan siya sa usa ka order sa madre ug sa dihang naayo na,<br />gisultihan nga dili lang mabalaka kay ilawom na sa pag-atiman sa usa<br />ka balay-sagopanan ang iyang tulo ka anak. Gipatambong siya og usa ka<br />Value Formation Seminar ubos sa pagdumala sa kahigalaan niyang mga<br />madre. Kauban niya ang uban pang kababayen-an nga biktima sa<br />prostitusyon ug abusong sekswal. Usa ka adlaw, mao na lay iyang<br />namatngonan ang pag-amuma sa kabos nga mga lumulupyo sa Talaba.<br />Dinhi, nabatyagan niya ang tinuod nga kahusay sa kinabuhi.</p><p>Di na masubay ni Lola Felipa ang iyang mga anak. Nagkatibulaag silang<br />tanan nga nag-iyahay og gukod sa ilang tingusbawan sa wa nay<br />paghandom nga ang naghinigulang nilang inahan ilang balikan ug<br />alagaran sa edad sa katigulangon. May nag-ingon nga atua na sa ubang<br />nasod ang uban kanila; nakakaplag og maayong kapalaran ug wa na<br />magdiparal nga sila may inahan nga nangindahay sa ilang pagbalik.<br />Maayo na lang kay ang taga Talaba wa magpasagad kang Lola Felipa. Kon<br />unsay sobra sa kosina nga kapahimuslan pa, kini ilang ihatod sa<br />tiguwang nga sarang ikabangil sa nagkutoy nga tiyan.</p><p>Ug mao na lang ang kalipay sa tigulang dihang miabot si Dinah. Sama<br />kang Lola Felipa, Si Dinah wa usay masubay nga isla sa kagahapon nga<br />kapasalipdan kon ugaling may pintas nga subasko nga hisugatan. Dili<br />sila igbahog paryente apan masabot nga sila nag-inunongay. Kon unsa<br />man ang lanot nga nagdugtong sa duha, napanaghap sa taga Talaba nga<br />kini gumikan sa managsama nilang kapalaran— mga binuhat nga nahikawan<br />sa kahayag sa ilang panahon. Si Lola Felipa ang kaniadto, si Dinah<br />ang karon. Sila ang duha ka parte sa tulay.</p><p>Nianang pagkasunod bulan, natawo si Dave. Hitsuraan ang bata bisan<br />kini gipanganak nga nag-antos sa usa ka kakulian. Liwat kini sa<br />inahan. Si Dave way kahigayonan nga katugkan og ngipon ug buhok. Nag-<br />antos kini sa kondisyon nga gitawag sa mga doktor og ectodermal<br />dysplasia. Apan bisan pa sa tanan, way sabod ang iyang pangisip. Si<br />Dave daw usa ka anghel nga banwag sa kinabuhi ni Dinah ug Lola Felipa<br />bisan pa man sa pagtuo sa uban nga ang bata sa barungbarong anak sa<br />pagpakasala.</p><p>Nagdako si Dave nga gihimong kalingawan sa mga batang maldito ug<br />tistisan. Ilang sungog-sungogon nga kini migisod lang sa patayng<br />taklobo sa hunasan. "Ah, iyang mama burikat! Burikat! Burikat!"<br />magkanayon ang mga bata. Dili na maisip kon kapila si Dave mahiuli sa<br />barungbarong nga magtiyabaw.</p><p>Dili tiaw ang pagpangga ni Dinah sa bata. Daw kaputol kini sa iyang<br />kinabuhi. Sa mga higayon nga molakaw siya, ang bata iyang saaran nga<br />dad-an og ngipon ug buhok— usa ka saad nga di na maisip kon kapila<br />mapakyas.</p><p>NATANDOG si Romano sa kasugiran. Sa iyang paghigda, gitangag sa<br />naglupad niyang handurawan ang larawan ni Dave, ni Dinah, ug ni Lola<br />Felipa. Naggaksanay ang tulo. Unsa kining tigmo sa gugma nga<br />gipasundayag sa pagbati sa tulo ka linalang? Napaningod niyang walay<br />puwersa sa kalibotan nga makapukan ning pagbati nga nagbalighot sa<br />mga kasingkasing nga hugtanong gitakgos sa ilang mga kasaysayan.</p><p>Ug sa dihang napukan na siya sa katulogon, nagdamgo siyag samarong<br />langgam nga naigo sa tirador; naglupad kini nga naningkamot nga<br />makaabot sa salag. Mitugdon ang langgam sa usa ka patayng sanga nga<br />naglantaw sa gasking nga kabanikanhan nga gisangag sa ting-init. Unya<br />nanggimaw ang mga sungo sa salag— gutom nga mga sungo! Apan ang<br />langgam wala nay kagahom nga makaul-og sa iyang mga piso. Gikapos<br />kini sa gininhawa. Nakita niya ang pagkapunaw sa langgam nga napuwak<br />sa sanga nga nahagsa ngadto sa yuta.</p><p>Nahikugang si Romano. Ginindotan siya sa iyang damgo. Nabatyagan niya<br />ang tam-is-hapdos nga kahimatngon. Kinsang tampalasang mangangayam<br />ang nakaako pagkutlo sa bililhong kinabuhi sa langgam? Unsay mahimong<br />kapalaran sa mga kuyabog sa salag nga sayong nailo sa pag-amuma sa<br />ilang inahan?</p><p>Mibangon siya ug nag-amping nga milakang paingon sa berandang bukas.<br />Sa gawas, gihagkan siya sa bugnawng kagabhion. Apan misamot pa ang<br />iyang kahikugang dihang nakita na hinuon niya sa kangitngit ang<br />langgam sa iyang damgo nga naghilak sa tingog sa usa ka babaye.<br />Mibalik siyag higda nga wa na duawa sa katulogon.</p><p>NAGDALI si Romano nga makapauli sa Talaba. Gisamokan na siya sa<br />trapik sa EDSA sa matag adlaw niyang tadlas-tadlas sa kadalanan sa<br />Kamanilaan.</p><p>Wa na siya makaihap kon kapila na siya magbalik-balik dinhi sa<br />embassy. Napul-an siya sa daghang kuskos-balungos nga papeles nga<br />iyang gihikay aron madali ang iyang paglarga. Ang ahensiya nga iyang<br />giaplayan nagsige nag apura. Sama ra gihapon sa una niyang paglarga<br />ang kalisod nga iyang nasinati kay daghang papeles nga angay niyang<br />bag-ohon. Gawas pa, laing nasod na usab ang iyang adtoan. Ug karon,<br />natapos ra gyod ang iyang pagsakripisyo. Gisipitan niya ang polder<br />nga nag-unod sa mga dokumento alang sa iyang paglarga.</p><p>Apan nabatyagan niya nga nawad-an siyag kaikag nga modayon<br />paglangyaw. Naunsa ba siya? Ngano bang wa man niya batyaga karon ang<br />kalipay nga makalarga? Di ba mao kini ang katuyoan niya sa Manila?<br />Misubay ang pasaheroang jeep nga iyang gisakyan sa Coastal Road.<br />Nakita niya sa iyang hunahuna si Dinah. Unya ang nawong ni Dinah<br />nahimong Celia— si Celia, nga nagkugos sa ilang anak! Gibuhian ni<br />Celia ang bata ug midagan kini paingon kaniya. Iyang gihakop ang<br />bata. Apan si Dave mao ang bata nga diha sa iyang bukton.</p><p>Gihiling niya sa plastik ang iyang mga pinalit alang kang Dave.<br />Nahimuot siyang nagtan-aw. Gisaaran niya ang bata ganihang buntag nga<br />dad-an og regalo sa iyang pagbalik. Nakapalit siyag dulaan nga wig,<br />dulaan nga ngipon, ug bag-ong bola sa usa ka department store sa<br />Cubao. Ikalipay kini sa bata.</p><p>Nabatyagan niya ang kaakohan nga maoy mangamahan kang Dave. Nasabtan<br />niya nga may saag nga pagbati nga usa ka basuni sa iyang dughan kon<br />kini dili niya ikasulti kang Dinah. Apan di kaha siya kataw-an sa mga<br />tawo? Gilikayan gani niya si Celia... naunsa ba siya? Wa niya hisabti<br />ang iyang kaugalingon sa higayon nga makita si Dinah.</p><p>Di niya matugkad ang hinungdan kon sa unsang katarongan nga maglangay<br />siyag higayon alang ning mga tawong awas-palad. Apan buot siyang<br />maglangay… buot siyang mahimong usa ka manluluwas sa nagkatibulaag<br />nga banay sa barungbarong sa danawan sa Talaba.</p><p>Nagritmo ang igot-igot sa tulayng kawayan dihang misubay siya.<br />Mihiyak ang tulay sa tag-as niyang mga lakang. Sa unahan, nakita niya<br />ang matahom nga talan-awon sa nagsaliid nga Adlaw sa Manila Bay.<br />Namuhayag ang pulahong bidlisiw nga nasabod sa nagpabatal nga<br />panganod sa kasadpan nga nanamin sa lantap nga dagat.</p><p>Wa na mohapit si Romano sa balay sa iyang Tiya Lucing. Midiretso siya<br />sa barungbarong. Apan nakurat siya. Walay nagtikawtikaw. Wala magdula<br />si Dave sa bola sa nataran.</p><p>Inanay niyang gitulod ang sera sa pultahan. Mihuot ang kahilom sa<br />sulod. Nakita niya si Lola Felipa nga nagyaka sa kawayang salog.<br />Milingi kini kaniya. Apan ang panan-aw sa tigulang morag milapos lang<br />sa laing dimensiyon.</p><p>"Hain si Dave ug si Dinah, Lola Felipa?" sukot ni Romano sa tigulang.</p><p>"Nanglakaw sila ganihang udto, Romano. Gibiyaan na ko nila."<br />Nalantawan ni Romano nga naguba ang nawong ni Lola Felipa. "Gilangkat<br />sila sa kahigayonan. Di ko sila mabasol. Si Dinah lumalabay lang ning<br />dapita. Bugtawon niya ang kahayag sa iyang ugma uban sa iyang anak."</p><p>"Apan, Lola Felipa… nganong gitugotan mo silang manglakaw?"</p><p>"Dili kita ang nanag-iya sa ilang panahon…"</p><p>Mitalikod si Romano sa barungbarong. Maoy iyang giatubang ang<br />danawan. Nagsamagaw ang iyang mga mata. Daghan ang mga prismo nga<br />iyang nakita. Morag may udyong nga mitaop sa iyang kasingkasing.<br />Wa sa buot nga gilabay niya ang papeles. Misayaw-sayaw kini sa hangin<br />ug hilom nga nanugpa sa danawan. Giitsa sab niya ang iyang mga<br />pinalit alang kang Dave nga gidawat usab sa mahinangpong kahaponon.</p><p>May nabati siyang bakho sulod sa barungbarong sa iyang kasingkasing.<br />Ang iyang nabati mao ang bakho sa langgam sa iyang damgo.<br />(KATAPOSAN)</p>Anonymousnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5155723271125977409.post-2497573838329782252009-03-03T00:12:00.001+08:002009-03-16T17:15:50.724+08:00Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon (9)Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon<br />Ni Omar Khalid<p>(Ikasiyam Nga Bahin)</p><p>Karakterisasyon</p><p>ANG magsusulat nga hanas nakaila sa iyang karakter, nakasinati sa<br />batasan sa iyang mga minugnang linalang. Ang manerismo, sinultihan,<br />pagtuo, edukasyon, damgo, tinguha maoy makapatibuok sa karakter.<br />Giunsa niya pagsul-ob ang iyang polo? Giunsa niya pagkatawa? Ang<br />iyang liningkoran? Ang pagka himalikas? Ang matag karakter may iya<br />gayod nga karakterisasyon aron mailhan nga lahi siya kon itandi sa<br />uban pang mga karakter. Ang karakterisasyon, sa laktod, maoy<br />makapahimong tawo sa imong karakter. Ug daghag paagi nga kini<br />mapasulod sa sugilanon.</p><p>Ang karakterisasyon maoy lifeblood sa karakter. Maghatag niyag<br />kasingkasing, di lang ngalan.</p><p>Kon largohon lang natog sulat ang ordinaryong makita diha sa larawan<br />sa tawo, kana dili diskripsiyon sa usa ka magsusulat. Matod sa usa ka<br />batid, "Ang magsusulat may iyang paagi sa pagsulti sa usa ka butang."<br />Kon mohulagway na gani ang magsusulat, acute kaayo ang iyang mga<br />obserbasyon. Pino kaayo nga bisan pa ang mga ulod nga nangutkot sa<br />dahon sa kahoy ingon sa mabatian pa sa mga magbabasa.</p><p>Si O. Henry miabli sa iyang sugilanon sa usa ka tin-aw kaayong<br />diskripsiyon sa iyang mga karakter:</p><p>A lank, strong, red-faced man with a Wellington beak and small, fiery<br />eyes tempered by flaxen lashes, sat on the station platform at Los<br />Pinos swinging his legs to and fro. At his side sat another man, fat,<br />melancholy, and seedy, who seemed to be his friend. They had the<br />appearance of men to whom life had appeared as a reversible coat—<br />seamy on both sides (Kinutlo sa "The Hiding Of Black Bill").</p><p>Sa mao gihapong sugilanon ni O. Henry, adunay karakterisasyon nga<br />gipaagi sa diyalogo. Dihang nalisang na kaayo ang karakter nga<br />tigbantay sa karnero kay gitionan na siyag pusil sa polis, kini ang<br />iyang gisulti:</p><p>"'Captain,' says I, `Percival Saint Claire is my occupation, and my<br />name is sheep-herder. I've got my flock of veals—no, muttuns—penned<br />here to-night. The searchers are coming to-morrow to give them a<br />haircut—with baa-a-rum, I suppose.'"</p><p>Kon atong hilngon, morag nayabag ang estorya sa karakter. Tiaw mo nga<br />nabali na man hinuon ang iyang tubag. Ang iyang ngalan nahimong<br />trabaho ug ang trabaho nahimong ngalan. Kon nakamatikod ka,<br />nagkabunga-bunga siyag panubag atubangan sa polis. Apan kinsa ba pod<br />lagiy mahinultol sa hustong tubag kon tionan kag pusil?</p><p>Kana maoy karakterisasyon.</p><p>Sa laing sugilanon nga akong nabasahan, ang karakter nagkaon og<br />noddles nga labihan kainit. Mao gyoy paghungit niya sa nag-aso-asong<br />pagkaon dihang nakita niya sa pikas tampi sa suba ang kaaway nga<br />nagpadulong. Ug ang gisulat sa awtor mao lang ang "Jeezezz!"<br />Nakapangutana ko kon nganong kadto may espiling nga gigamit sa awtor<br />sa ekspresyon nga "Jesus!". Ug karon pa ko. Kinsa man kunong tawhana<br />ang makalitok og husto kon init kaayo ang noodles ug nagpadulong na<br />ang kaaway?</p><p>Mas maayong dili na balikon sa ipatangag tang diskripsiyon kon ang<br />karakterisyon makita na kaayo sa dayalogo. Mao usab ang kasunggat<br />niini. Daghan nang sugilanon nga gisalindot sa editor sa ingon<br />niining kahuyangan. Imbes nga gamiton pa niya ang nagsunod nga mga<br />tudling sa uban pang butang nga makatabang pagpadis-og sa sugilanon<br />nalangay na lang hinuon siyag balik-balik sa mao ra nga epekto.<br />Hinuon may hanas pod nga mga magsusulat nga motuyo gyog balik-balik<br />sa pulong sa pila ka tudling kay lain siyang epekto nga buot kab-<br />oton. Kini ang gitawag og literary tools sa usa ka tang-ang<br />magsusulat.</p><p>Ang kahanas ni Mark Twain sa karakterisasyon di masalikway. Tiaw mo<br />nga mahimo niyang padayalogohon ang tulo ka karakter sa pipila ka<br />pahina nga di gyod ta malipat kon kinsa kadtong nagsulti. Sa mga<br />klasikong "The Adventures of Huckleberry Finn, "The Adventures of Tom<br />Sawyer", "Tom Sawyer Abroad", "Tom Sawyer, The Detective" napamatud-<br />an kini niya. Si Tom, Huck, ug Jim managsamang Iningles og sinultihan<br />apan mailhan nimo kinsa kanilang tulo ang nagsulti. Way duda nga<br />giila ang "The Adventures of Huckleberry Finn" nga "The Greatest<br />American Novel". Matod sa usa ka magsusulat, ang tanang Amerikanhong<br />nobela nagsugod gayod sa "Huckleberry Finn". Kitang mga anak sa dila<br />ni Lapulapu nagpangita pa ug katugbang niini. Ang hagit kong iitsa sa<br />tanan mao ang pagsulat sa lami sa sinultiang Binisaya. Kanang tingog<br />gyod sa usa ka Bisaya. Kon magbasa tag sinulat nga Ruso mora tag tua<br />sa Russia. Kon magbasa tang Yasunari Kabawata mora tag tua sa Japan.<br />Mabati man god nato ang ilang tingog bisan hinubad na sa Iningles ang<br />hulad nga anaa sa atong kamot.</p><p>Ang hanas nga magsusulat maantigong mamili sa pulong nga ibutang niya<br />sa baba sa iyang mga karakter nga ingon sa wa niya tuyoa. Natural<br />kaayo. Gisaway kaniadto ang pinulongan sa usa ka Sugboanong<br />magsusulat sanglit migamit kini sa lengguwahe sa kadalanan. Burgis<br />kuno. Ang nagsaway wa masayod nga kana ang tinuod nga literatura. Ang<br />literatura di gani usahay motahod og kahan-ayan sa mga pulong,<br />semantiko, ug bisan unsa na lang nga balaod ang supakon. Apan makita<br />mo luyo niining tanan ang katuyoan sa magsusulat.</p><p>Ang karakter nga bata, magbinata. Ang karakter nga abogado, mag-<br />inabogado. Ang mag-uuma nga karakter hanas gyod sa bukid. Mao usab<br />ang karakter nga mananagat, hanas sab sa dagat.<br />Ang mag-uumang karakter kinahanglang nasayod kanus-a ang tingpugas sa<br />mais, ang pangami, ang panuig. Nasayod siya unsay tanom nga mabuhi sa<br />buwan sa tinghuwaw ug ting-init. Nasayod siya unsay lihi sa kamote,<br />unsay sumpa sa aguting sa tabako. Ang kasuheto ni Benjamen Montejo sa<br />sugilanong "Tawag Sa Bukid" maoy alas sa tanang magsusugilanong<br />Bisaya nga nagsulat bahin sa natibong panginabuhi sa bukid.<br />Ang mananagat nga karakter nasayod sa pinulongan sa lawod; unsay isda<br />nga lisod hipaktan sa pasol; kanus-a mamihod ang danggit. Kay ang<br />tinuod nga mananagat makabasa sa gagmayng lum-it sa mga balod, ug<br />kini may kahulogan segun sa taas nilang kasinatian dagat. Di ta<br />makuwestiyon ang abilidad ni Gremer Chan Reyes niini kay di lang siya<br />usa ka hanas nga magsusugilanon bahin sa dagat kondili usa usab ka<br />anak sa dagat. Ang dagat nahimong dakong bugno sa kang Ernest<br />Hemingway nga "The Old Man And The Sea" kay siya nakighugoy sa mga<br />mananagat sa Cuba.</p><p>Nakig-uban una sa mga minero si Vincent Van Gogh una niya mapintal<br />ang "The Potato Eaters". Nagkinahanglan una kog tulo ka tuig nga<br />pakig-uban sa mga tapasero una ko mapulog ang "Rebolusyon Sa Mga Mata<br />Ug Tiil". Ug ambot kapila ka na suginli sa imong magtutudlo kon<br />giunsa pagpangita sa pintor ang mga modelo niya sa "Last Supper".<br />Apan angay tang bantayan nga di lang ang kaabunda sa magsusulat sa<br />terminolohiya bahin sa panagat, panguma, pangespiya ang makapabuhi sa<br />iyang karakter. Kon giunsa mo kini pagdapat, kana ang makapanindot sa<br />imong sugilanon. Sa ato nang natun-an, ang mga magbabasa wala mag-<br />apas sa naantigohan, pilosopiya, banko sa impormasyon sa awtor…<br />kondili sa kalingawan nga ikadalit sa awtor.</p><p>Busa ayaw alang-alangi ang analisis mo sa mugnaong mga karakter.<br />Hatagi silag buluhaton sa imong sugilanon. Timan-i ang imong<br />kasandurot niining mga gutloa. Pilay palad kon ang iyang linihokan<br />mahimo mong modelo.<br />(SUMPAYAN)</p>Anonymousnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5155723271125977409.post-45395613445080096532009-03-03T00:13:00.001+08:002009-03-16T17:15:17.127+08:00Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon (8)Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon<br />Ni Omar Khalid<p>Ang Pagpaila Sa Karakter</p><p>(Ikawalong Bahin)</p><p>NAHISGOTAN na kini natog lakbit sa miaging mga gula. Apan pakadak-an<br />ta kini kay aron matin-aw. Agig balik-lantaw, ang estorya sa karakter<br />maoy nakapainteresante sa sugilanon. Apan lagmit mangutana ka, kinsa<br />mang mga tawhana ang mahimong sulaton diha sa sugilanon? Angay tang<br />masayran nga dili sugilanon sa ordinaryong mananagat, mag-uuma,<br />tulisan, ubp. ang higugmaon sa magbabasa. Sama nga dili tanang guwapa<br />ang angay higugmaon. Kinahanglan nga ang karakter (ilabi na sa<br />protagonista) may katalagsaon, dili tipikal. Aduna siyay hiyas nga<br />nakapalahi tandi sa uban nga parehas niyag matang. Kon kining birtuda<br />mokalipikar sa imong nahunahunaang sulatong karakter, pagsaulog kay<br />imo na ang 75 porsento sa kalamposan. Hinuon, ang 25 porsento nag-<br />agad sa imong pagpresentar sa maong karakter; sa imong pagpangamot<br />(craftmanship). Sagad sa nagbansay-bansay pa, ang ilang ihulagway mao<br />ang tipo ug dili ang partikular nga tawo. Pananglit, buot nilang<br />ihulagway ang mga mag-uuma sa Ban-aw, sulaton nila ang heneral nga<br />hulagway sa usa ka tipikal nga mag-uuma sa Ban-aw. Ang buhaton sa<br />magsusulat mao unta ang pagsuwat sa usa ka mag-uuma sa Ban-aw nga<br />nakapalahi kaniya sa ubang mag-uuma sa maong dapit.</p><p>Dihang gitudloan pa si Guy de Maupassant ni Gustave Flaubert pagsulat<br />og piksiyon, giingnan niya ang nahauna: "Ihulagway nako ang estorya<br />sa mananagat nga imong sulaton nga lahi sa usa ka libong mananagat<br />nga miagi karong adlawa diha sa dalan."</p><p>Apan unsaon man nato pagpasulod ang hiyas sa atong mga karakter? Kon<br />nakabantay ka sa popular nga mga TV drama series mailhan na nimo ang<br />bida ug kontrabida: ang binundakan sa ilang tingog, ang ilang<br />binistehan, ang linihokan. Kon magkupot ganig kopa sa alak dayon<br />mobahakhak, awtomatik kontrabida dayon. Ang iyang linihokan ug<br />aktuwasyon maoy nagpakita sa iyang pagka karakter. Kay kon moingon pa<br />gani ang karakter nga siya ang kontrabida o siya ang bida, iuli sa<br />magbabasa ang magasin o libro ug mangita og laing kalingawan. Kon<br />ingon niini ang imong sinulat, kini dili sugilanon kondili saynopsis<br />lamang sa buot mong sulaton. Busa balik ta sa balaod: ayaw isulti ang<br />sugilanon, ipakita hinuon.</p><p>Angay lang bantayan nga ang hiyas sa karakter nga buot mong ihulagway<br />maayong pagkamaniobra. Anaa gyod siyay sugilanon nga angay sa<br />pagsugid. Sugilanon nga makapainteres sa kalibotan.</p><p>Magpahimugso kag karakter ug hatagan nimo siyag estorya. Unya<br />pasagdan mo siyang maghinugid sa talagsaon niyang kaagi ngadto sa<br />magbabasa. Sa gikaingon ko na, kalimti ang imong kaugalingong interes<br />ingon nga tagsulat. Likayi ang editorializing sa imong sinulat. Okey,<br />duna kitay ipasulod nga kaugalingong mga pangagpas. Apan ipaagi kini<br />sa kalihokan sa karakter. Siya ug dili ikaw. Matod ni Thomas Hardy,<br />ang sugilanon ug nobela dili usa ka argumento; ang usa ka alagad sa<br />arte matinud-anon gayod nga morepresentar sa iyang pagbati.<br />Himoa nga ingon sa ang karakter mismo ang nakighinabi sa mga<br />magbabasa (Basaha kon giunsa kini paggamit ni V.S. Naipul sa "Half A<br />Life" niyang nobela.) Apan wa kini magpasabot nga first person<br />narrator gyod o sa protagonista maglatay ang sugilanon. Mahimo<br />gihapon kini sa ubang punto de bista. Sa sugilanong "Bayad Sa Giutang<br />Nga Kinabuhi" nga napatik sa Bisaya, didto ang magsusulat mosulod sa<br />kahimatngon sa antagonista. Belib kaayo ko sa tagsulat. Kadtoy<br />pasundayag gyod sa abilidad sa usa ka magsusugilanon. Hinumdomi nga<br />kon ang sugilanon sama gani sa sirkador nga naglatay og pisi ibabaw<br />sa entablado, kini makalingaw kaayo. Apan kon ang pisi nga gilatayan<br />anaa lang gani sa yuta, way malingaw. Sa acceptance speech ni Ernest<br />Hemingway sa Nobel Prize miingon siya nga ang atong sulaton mao<br />kadtong piyesa nga halos dili na maabot sa tawhanong abilidad. Lisod<br />no? Apan ayaw lisda ang imong sugilanon. Ang bokalista sa "The<br />Eagles" miingon sa ilang konsiyerto: "It takes ten years for me to<br />write this song but it only takes three minutes to sing." Di layo<br />niini ang pagsulat og sugilanon.</p><p>Paningkamotan gayod sa nagtuon-tuon pagsulat og sugilanon ang<br />pagmugnag karakter nga importante sa panud-ong sa magbabasa. Himoang<br />importante ang usa ka tulisan, pari, mamumuno, ubp. Nahimong<br />mahinungdanon sa magbabasa ang usa ka kawatan og ruska sa riles sa<br />sugilanong "The Malefactor" ni Anton Chekhov. Ang hayop nga anak sa<br />iro ug lobo nahimong importante sa "White Fang" ni Jack London. Ang<br />batang biniyaan sa amahan nahimong importante sa sugilanong "Impen<br />Negro" ni Rogelio Sicat. Ang ulipon nahimong importante sa "Alyosha,<br />The Pot" ni Leo Tolstoy. Ang mga sugarol nahimong importante<br />sa "Bingo" ni Edgar S. Godin. Ang tawong ginapos sa way igong<br />hinungdan nahimong dugokan sa "The Bound Man" ni Ilse Aichinger.</p><p>Ang buhaton sa magsusugilanon mao ang pagpresentar sa iyang labing<br />mahinungdanong karakter diha sa unang bahin sa sugilanon. Sa sinugdan<br />pa lang angay nang masabtan sa magbabasa ang kaimportante sa maong<br />karakter aron padayonon ang sugilanon pagbasa. Ayaw tugoti nga adunay<br />secondary character nga magsamok sa sinugdanan. Kon mapaila mo na,<br />ipasulod dayon ang punto nga ang karakter nga imong gipaila<br />makalingaw kaayo sa magbabasa. Nga siya may ikapaambit nga angay sa<br />pagbasa. Nga ang sitwasyon diin ang karakter nalambigit mahinungdanon<br />kaayo sa naulahi. Tungod niini, mabatyagan sa magbabasa nga nagdis-og<br />ang imong sugilanon.</p><p>Ipakita ang imong karakter nga naglihok. Palihoka siya. Ang sobrang<br />narrative makapabakya sa sugilanon. Makapamatuod ang mga editor nga<br />95 % sa mga nagkat-on-pang-mga-magsusulat di maantigong mopalihok sa<br />karakter. Si higalang Juan S.P. Hidalgo [bantogang magsusugilanong<br />Iluko] naghinugilon kanako kausa sa iyang kasinatian dihang nahimo<br />siyang literary editor sa Bannawag magazine. May bag-ong magsusulat<br />nga iyang gitambagan: "Nindot kaayo ang imong sugilanon, pero mas<br />monindot pa gyod kon imo siyang pakawton sa ulo bisag panagsa lang."<br />Ang buot niyang ingnon nga ang karakter dili usa ka talking machine<br />kondili usa ka tawo nga moreak sa usa ka sitwasyon nga iyang<br />gikalambigitan. Kon unsay reaksiyon sa karakter sa lainlaing<br />sitwasyon, kini nag-agad sa kasinatian sa magsusulat. Magamit dinhi<br />ang diyotayng nakat-onan sa sikolohiya sa magsusugilanon.</p><p>Paningkamotan sa tagsulat nga ang magbabasa mismo ang makadawat sa<br />unang impresyon sa sugilanon. Anaa ang kapresko sa estorya. Morag<br />anaa sa kamot sa magbabasa ang kinabuhi sa obra. Kon dili man<br />interesado ang magbabasa sa problema sa karakter, apan labing maayo<br />nga importante kini sa karakter. Pananglit, ang preconceived idea sa<br />magbabasa nga "kuwanggol ang babaye nga mahigugma sa lalaking dunay<br />asawa" busa man gani dili siya interesado sa estorya nga ingon niini<br />og subay. Apan tungod sa kahanas sa magsusugilanon (kay maayong<br />pagkapresentar ang mga sitwasyon og karakter) nainteresado na lang<br />hinuon siya ug moingon: "Paskan! Tinuod bitaw, no. Di gyod diay lalim<br />kon masangko ta sa ingon nga sitwasyon, uy."</p><p>Timan-an ta nga ang karakter, segun sa buot ingnon sa maong pulong,<br />usa ka batasan. Unsa goy karakter. Ang ubang magsusulat nagtuo nga<br />ang kinabuhi sa karakter mao lang ang paghatag kaniyag ngalan, edad,<br />usahay adres, trabaho, ubp. Kini dili pa garantiya nga mabuhi na ang<br />minugna mong fictional persons. Gani, mahimo man nga wala kining<br />tanan diha sa sugilanon. Kon wa na kinahanglana nga nganlan pa ang<br />karakter, nganong butangan pa man gyod natog ngalan? Ang importante<br />nga naay karakter bisan sa iyang pagka walay ngalan. Ang "The Hunger<br />Artist" ug "First Sorrow" ni Franz Kafka, "The Third Bank Of The<br />River" ni Joao Guimaraes Rosa, "The Gentleman From From San<br />Francisco" ni Ivan Bunin managsamang walay ngalan. Makapanakla ka<br />kang Ernerst Hemingway sa iyang "A Clean Well-Lighted Place" diin ang<br />tulo ka karakter ginganlan lang niyag young waiter, old waiter ug old<br />man. Nakaseguro ko nga kon gibutangan pag ngalan sa naasoyng mga<br />tagsulat ang ilang mga sugilanon, wala silay makuhang pagakpak. Apan<br />dili lang ang pagka walay ngalan sa mga karakter ang bugtong birtud<br />sa maong mga sugilanon kon ato gyong tun-an. (Gidasig ko ang mga<br />nagtuon pagsulat sa pagbasa sa maong mga sugilanon aron masabtan ang<br />mga punto nga atong gidiskuter. Ang kritikal nga pagbasa makapahait<br />usab sa atong dagang.)</p><p>Pasagdan nato ang karakter nga mangitag solusyon sa iyang mga<br />suliran. Siya ang maghinuktok. Matod ni Elliot Blackiston sa<br />librong "How To Write Short Stories": "The solution should be brought<br />about by the character's own cleverness, ability, initiative,<br />perspicacity, intelligence. And, above all, the chief character must<br />effect a solution in a convincing way." Kinahanglan gyod nga dili<br />mabatyagan sa magbabasa nga ang solusyon sa problema gipugos lang.<br />Paningkamotan sa magsusugilanon nga natural ang dagan sa estorya.</p><p>May mga magsusugilanon nga nagbuhi og karakter. Morag hinigugma nga<br />di malaksi sa ilang dagang. Ang nakanindot kay kini nabuhi gayod nga<br />morag anaa na sa kalibotan sa reyalidad. Si Gremer Chan Reyes sa<br />iyang Emmanuel. Si Juan Ramon Jimenez sa iyang Platero (usa ka<br />donkey). Si Ernest Hemingway sa iyang Nick Adams. Si Mark Twain sa<br />iyang Huck Finn, Tom Sawyer ug Jim. Si Benjamen Montejo sa iyang Nong<br />Perfecto. Si John Stienbeck sa iyang Doc, Mac, ug Tom</p><p>Ang sugilanon maoy pakigbugno sa mga karakter sa kalibotan nga ilang<br />nahidagsaan. Sa imong handurawan anaa ang mga karakter nga nagpangita<br />sa ilang magsusugilanon.<br />(SUMPAYAN)</p>Anonymousnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5155723271125977409.post-66044622020777506612009-03-03T00:14:00.001+08:002009-03-16T17:14:59.055+08:00Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon (7)Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon<br />Ni Omar Khalid<p>Ang Pagpugong</p><p>(Ikapitong Bahin)</p><p>PUGNGAN sa magsusugilanon ang iyang kaugalingon kon siya anaa na<br />ilawom sa kalibotan sa iyang mga karakter. Restraint kon tawgon sa<br />Iningles. Dinhi masukod kon unsa ka hamtong ang emosyon tagsulat.<br />Ilhanan kini sa batid nga magsusugilanon. Hinuon, kasinatian lang ang<br />makatudlo sa magsusulat unsaon nga kini iyang magamit. Usab, makuha<br />kini niya sa iyang pagpaniid sa uban nga mga sinulat. Ang pagpakita<br />sa sugilanon [dili ang pagsulti] maoy hinagiban aron makalikay sa<br />sobrang paghungit sa emosyon.</p><p>Ang emosyon sa sugilanon maoy ipatigbabaw, dili ang sa tagsulat. Sa<br />Iliad, dili si Homer ang atong makita kondili si Achilles ug ang<br />iyang kasuko. Ang magsusugilanon nga sobra kainteresado sa iyang<br />kaugalingon, maoy magsusugilanon nga di higugmaon sa magbabasa.<br />Kalimti una ang imong kaugalingon ug maoy hatagig pukos ang imong<br />sugilanon kay dili talaadlawan ang imong gisulat (duna sab hinuoy<br />sugilanong porma sa talaadlawan).</p><p>Usahay malipat kita labi nag may magbabasa nga moingon nga nindot ang<br />sugilanon nga sentimental. Okey lang kay sila magbabasa man lang. Ang<br />magsusulat dili unta sentimental diha sa iyang mga sugilanon.<br />Mahimong makahilak kita sa usa ka sinulat apan mas epektibo kini kon<br />wa ta pugsa sa magsusulat sa pagpahilak.</p><p>Lahi ang sentimento, lahi usab ang sentimentalidad. Ang maayong<br />sugilanon anaay sentimento apan walay sentimentalidad. Wala kitay<br />makitang luha sa karakter apan makahilak ta. "Portraying poverty<br />without resorting to misery," matod pa sa usa ka respetadong alagad<br />sa arte.</p><p>Ang makapahimuot (humorous) nga sugilanon ingon sa walay tinguha nga<br />mopahimuot sa magbabasa. Ingon sa wala gani siyay tinguha nga<br />mopakatawa. Apan makakatawa ta. Kini lahi sa atong makitang practical<br />jokes sa telebisyon. Lahi sab sa gitikgitik. Lahi sa makita tang<br />punch line sa mga kolumnista. Ang makapahimuot mao nga ang karakter<br />way tinguha nga mopahimuot kanato. Morag ordinaryo lang kaayo alang<br />niya.</p><p>May mga higayon sa sugilanon nga naghilak ang karakter apan<br />makakatawa ta. Kini abilidad gayod sa magsusulat. Ang bantogang<br />playwright nga si Dario Fo may ingon nga kalidad sa iyang mga dula.<br />Morag nagpakatawa siya apan diay siya nagpahilak.</p><p>Sa seryosong sinulat, makita sab nato ang abilidad sa tagsulat kon<br />giunsa niya pagpugong ang iyang kaseryoso. Kon tan-awon sa usa ka<br />bantang, wala gani tay makita nga seryoso. Apan diay, sa atong<br />pagtugkad luyo sa iyang mga linya, anaa ang nagpamaak nga reyalidad<br />sa kinabuhi.</p><p>Ang usa ka magsusugilanon nga buot mopabiaw sa luha sa iyang mga<br />magbabasa kinahanglan nga mag-amping sa iyang mga tudling. Pananglit,<br />buot natong pahilakon ang magbabasa sa kakabos sa panginabuhi sa<br />karakter (nga maoy sagad natong tabas kay nagtuo ta nga maoy lami),<br />ato dayong gamiton ang mga pulong puno, nag-agos sa tumang<br />kamahinuklogon, nga ingon sa hapit nalang nato silian ang mata sa<br />magbabasa aron lang gyod makahilak. Makahilak? Unsaon nato paghilak<br />nga giunhan na man ta sa tagsulat. Ug nganong nahitabo kini sa usa ka<br />obra? Ang tagsulat nadala sa iyang kaugalingong sugilanon. Nadala<br />siya sa kaugalingong sitwasyon. Dili baya daotan kon ang magsusulat<br />maghilak atol sa iyang pagsulat o kaha magpamukpok sa iyang dughan<br />kay ianod lagi sa emosyon apan kinahanglan nga siya hamtong og<br />pagbati aron makapugong sa dagan sa mga hitabo diha sa iyang obra.</p><p>Sa kang Toni Morrison (Nobel Laureate) nga "Sula" makita ta ang<br />karakter nga mipahid og lard sa lubot sa iyang anak kay nagpunayg<br />hilak kay gitubol. Kabos ang karakter ug ang lard katugbang sa atong<br />ginamos nga maoy kataposang bahandi sa panimalay. Ang lard diyotay na<br />lang kaayo nga igo lang nagpilit sa lubot sa lata. Tungod sa kaluoy<br />niya sa iyang anak, iyang gipahid ang kataposang bahandi sa iyang<br />panimalay. Mora kog natunaw dihang nabasa ang naasoyng nobela.</p><p>Sa kang John Stienbeck usab nga "Grapes of Wrath" imnon unta ni Tom<br />Joad ang nahabiling whiskey aron mawala iyang kabalaka sa pagka hanap<br />sa ilang kaugmaon. Apan di ipainom sa iyang inahan kay gamiton isip<br />tambal sa duha ka bata nga may sakit sa dunggan (kay kon mahubog dili<br />na man manghilak ang duha ka bata). Kasakit sa akong dughan dihang<br />nagbasa.</p><p>Niadtong gamay pa ko may silingan kami nga labihan karabanit. Ang<br />trabaho sa amahan mao ra ang paghakot sa saging sa mga silingang mag-<br />uuma nga bayran og pipila ka sensiyo. Nabati ko kausa nga nasuko ang<br />amahan sa iyang kinamagulangang anak nganong gibanyos ang gas sa<br />lamparilya. "Nganong imo man intawong gihaplas ang gas nga ako unta<br />tong gamiton pagtangtang sa tagok sa saging sa akong ulo," matod sa<br />amahan. Hangtod karon kon mahinumdom ko, maghapdos ang akong dughan<br />nga magpalandong sa kahinugon sa amahan sa gas nga gigamit sa iyang<br />anak nga gibutdan sa tiyan. Sa tanang talan-awon sa kakabos, kadto<br />maoy labing duol kanako.</p><p>Kausa nadagsa ko sa Masbate. Sa dapit nga akong napadparan, ang humay<br />sa plato maoy pagkaon sa mga dato, daw bulawan. Ang balay nga akong<br />giabtan gipanag-iya sa mananggite. Nabati ko siya buntag sayo dihang<br />nagpagirik sa pitlagong sa tumoy sa sanggotan. Pinugngan ang iyang<br />sangpit sa asawa: "Day, tagoi nang bahaw kay basig kaonon sa mga<br />bata, humay ra ba na."</p><p>Sa akong gipang-asoy, wa kay makitang sentimentalidad. Apan<br />makatambulingaw ang sakit nga kamatuoran. Ingon ana ang sugilanon nga<br />maayong sulaton. Bang! Morag dinamita nga anha buto sa mga pahina nga<br />gigunitan sa magbabasa.</p><p>Ania koy sitwasyon sa usa ka sugilanon:</p><p>Dugay rang nangandoy ang usa ka kuwatro anyos nga bata nga mouli ang<br />amahan niyang sundalo. Namatay ang iyang amahan sa panggubatan ug<br />gihatod ang patayng lawas sa probinsiya. Dihang gikawas sa military<br />truck ang patayng lawas, labihang lipaya sa bata kay nauli na kuno<br />iyang tatay.</p><p>Karon, kon ang ihulagway sa magsusulat mao kadtong pagminatay sa mga<br />hamtong sa kahunigon sa namatay, unsay lami niana? Apan kon ang<br />ihulagway mo mao ang kalipay sa bata sa pag-abot sa iyang amahan,<br />pagkasakit paminawon, di ba? Unya himoon mo lang telon ang hinilakay<br />sa mga tawo apan ang gipasalida mo mao ang lukso-lukso sa bata sa<br />iyang binatang kalipay. Karon, kinsay di makahilak niini?</p><p>Sa usa ka mananaog nga sugilanon ni Marcelo Geocallo, natambulingaw<br />ang karakter dihang nasayod nga namatay diay ang iyang bana sa usa ka<br />rally. Dako man god ang ilang pangandoy nga maka-abroad aron<br />paglingkawas sa kakabos. Diha na sa mga kamot sa asawa ang papeles<br />nga ang iyang bana seguro nang maka-abroad. Apan imbes mohilak<br />atubangan sa iyang bana, labihan niyang lipaya kay lagi matuman na<br />ang dugay nilang pangandoy.</p><p>Mao kini ang gahom sa restraint. Kini ang maghatag og maayong bantang<br />sa usa ka sugilanon. Ang pagpugong mao ang barometro sa kalig-on o<br />kahamtong sa emosyon sa tagsulat. Kini himoon gayod sa tumang<br />kahanas, pagmatngon, ug pagtimbang sa gibug-aton sa sugilanon.</p><p>Ang katuyoan nato ngano nga pugngan gayod ang ariya sa mga pagbati<br />mao nga aron makahigayon usab ang magbabasa sa pag-apil sa imong<br />sugilanon. Pinaagi niini, may gibilin kang anino sa ilang<br />imahinasyon. Ang mga magbabasa utokan usab. Ang paghungit kanila sa<br />sugilanon insulto sa ilang kapasidad sa paghunahuna.</p><p>May nabasahan ko kaniadtong sugilanon nga ang setting diha sa<br />baybayon. Sugilanon sa duha ka managhigugmaay. May suliran ang ilang<br />gugma. Gihulagway sa tagsulat ang katahom sa kahaponon, ang mga<br />pinong balod, ang kabugnaw sa hangin… taas kaayo… ngadto sa taas og<br />utong nga parapo. Nindot baya unta ang iyang pagkahulagway. Intonsis,<br />nalimtan niya ang duha ka karakter. Nganong nahitabo kadto? Natental<br />siya sa kalami sa iyang setting. Sa laktod, wala siyay restraint.<br />Nasentimental siya. Gawas lang kon ang dugokan kon bola mano mo sa<br />sugilanon mao ang dapit nga nahitaboan sa sugilanon, ayaw intawon<br />kalimti ang imong mga karakter.</p><p>Ang nakainteresante sa sugilanon mao gayod ang karakter.<br />(SUMPAYAN)</p>Anonymousnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5155723271125977409.post-65265560952732064332009-03-03T00:18:00.000+08:002009-03-16T17:14:41.116+08:00Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon (6)Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon<br />Ni Omar Khalid<p>(Ikaunom nga Bahin)</p><p>Ang Sinugdanan</p><p>SUGDAN ang sugilanon sa labing makaiikag nga bahin. Kini ang imong<br />katian paingon sa kasingkasing sa mga magbabasa. Hinuon, wa man usab<br />kini magpasabot nga ang ubang bahin— ang tunga-tunga ug kataposan —<br />laay ug makapaduka. Apan angay tang masayod nga himilian ang<br />magbabasa kay mag-usik god siyag oras ug kuwarta alang sa imong<br />sinulat. Busa sayop ang pagtuo sa uban nga ang sugilanon magasaka ug<br />magasaka ngadto sa labing kulbahinam nga bahin. Ngano man diay kon<br />ang sinugdanan himoon mo usab nga kulbahinam? Ang ubang mga<br />magtutudlo nagsugyot usab niini. Ang bantogang Greyigong magbabalak<br />nga si Homer misagop usab niining maong pamaagi.</p><p>Ang sinugdanan maoy motibasyon sa mga magbabasa sa pagpadayon. Mas<br />maayo nga dinhing bahina makita na ang saad nga nagpaabot sa unahan.<br />May ilhanan na nga ang mobasa di masagmuyo. Ug mao sab kining mga<br />sugilanona ang pinangga sa mga editor. Sa kahagip-ot sa oras editor,<br />siya di na maghago sa pagbasa sa sugilanong tab-ang ang sinugdanan.<br />Gawas pa, ang basurahan duol ra kaayo sa iyang talad. Kapila ray<br />pagsalibay.</p><p>Bisan gani sa mga sulti-sulti lang, imong mamatikdan nga kadtong mga<br />himinawan nga mga estoryador hanas kaayong mokati sa atensiyon sa mga<br />tigpaminaw. Ang mga magtutudlo sa tulunghaan nasayod sa bili sa<br />motibasyon sa kalamposan sa ilang pagtudlo. Ang motibasyon anaa gayod<br />sa sinugdanan kay kon dili, mangatulog ang iyang mga tinun-an. Ug<br />mapakyas na siya sa katuyoan.</p><p>Ang sugilanon dili gyod sugdan sa ordinaryong mga butang. Dili kini<br />sugdan sa normal nga dagan sa panghitabo. May kahibulongan gyod.<br />Pananglit: ang malinawon nga lungsod sa San Quintin natugaw sa kalit<br />nga pagtungha sa tawong duhay nawong.</p><p>Magkutlo tag pipila ka klasikong sinulat nga bantogan sa ilang<br />katalagsaong pagkasugod:</p><p>As Gregor Samsa awoke one morning from uneasy dreams he found himself<br />transformed in his bed into a gigantic insect. ("The Metamorphosis",<br />Franz Kafka)</p><p>It was the best of times, it was the worst of times, it was the age<br />of wisdom, it was the age of foolishness, it was the epoch of belief,<br />it was the epoch of incredulity, it was the season of Light, it was<br />the season of Darkness… ("A Tale Of Two Cities", Charles Dickens)</p><p>This is, for all the world's unbelievers, the true account of Big<br />Mama, absolute sovereign of the Kingdom of Macondo, who lived for<br />ninety-two years, and died in the odor of sanctity one Tuesday last<br />September, and whose funeral was attended by the Pope (Big Mama's<br />Funeral, Gabriel Garcia Marquez)</p><p>Kinsay di maintriga niining maong mga sinugdanan? Tiaw mo kon usa ka<br />adlaw niina ang usa ka tawo mahigmata na lang nga mahimong usa ka<br />insekto? O kaha sa panahon nga malisod hulagwayon kay ingon sa<br />natuyamok ang tanan? Kinsa ba kini si Big Mama nga ang kamatayon<br />tambongan man gyod sa Santo Papa?</p><p>Basahon mo gyod aron pagsusi kon ngano… kon ngano nga naingon man ang<br />estorya. Gani, may nabasahan ako kaniadto nga ang katuyoan kuno sa<br />tawo nganong mobasa og sugilanon mao nga aron masayod unsay<br />kataposan. Apan unya na kana kay ania pa kita kon unsaon paghimo sa<br />sinugdanan.</p><p>Ang buhaton sa magsusulat mao ang paglarawan una sa iyang sulaton.<br />Ang dagan sa mga hitabo (plot outline) kinahanglan nga nahuman na<br />pagplano segun sa ato nang natun-an. Unya modeterminar dayon siya kon<br />haing bahina ang makaiikag. Sagad sa hanas nga magsusulat magsugod sa<br />presenting hitabo. Napamatud-an na kining maong pormula: presente,<br />balik-lantaw, dayon motunga ang sugilanon sa presente. Ang ingon<br />niini sayon kaayo: may tawong buang (ipakita sa presente), nganong<br />nabuang (iyang kagahapon o balik-lantaw), linugdangan sa iyang pagka<br />buang (balik sa presenting aksiyon).</p><p>Apan mahimo usab nga sugdan kini nga paatras og paatras. Ang "The<br />Gold Bug" ni Edgar Allan Poe ehemplo niini. Nangita una ang mga<br />karakter sa bulawan ug naulhi na ang katarongan nganong ingon niadto<br />ang ilang pamaagi sa pagpangita sa bulawan.</p><p>Mahimo usab nga ganiron sa tagsulat ang kronolohiya sa mga hitabo.<br />Ang gabayan niini mao ang: ug human niadto mao… ug human niadto mao…</p><p>Ma-bisan unsa ang pamaagi sa magsusugilanon, anaa sa iyang mga kamot<br />ang kagawasan. Ang mahinungdanon nga kini makaiikag gayod nga<br />pagkasugod.</p><p>May magsusulat nga gipangutana ko kaniadto, unsa ang iyang sugilanon.<br />Apan ang gitubag niya nako mao ang "bahin ni, Bay, sa usa ka tawo<br />nga…". Sa tinuod lang, dili ingon niana ang sugilanon. Ang iyang<br />giasoy nako mao lang ang dagan sa sugilanon (plot) ug dili gyod mao<br />ang sugilanon. Angay tang timan-an nga ang plot biste lamang sa<br />sugilanon. Ang sugilanon mao ang reyalidad nga buot ipintal sa<br />tagsulat.</p><p>Kon nasayod lang ang magsusulat hain ang kasingkasing sa iyang<br />sugilanon (kay mahimo man kini sa bisan diing parte sa sugilanon) ug<br />nasayod unsay sugilanon di siya maglisod pagdagmay sa epektibong<br />pagsugod. Sa kasingkasing ka magsugod, higala. Anaa diha ang<br />makaiikag nga bahin. Bisan ang mga diyarista may gitawag nga inverted<br />pyramid sa ilang mga sinulat. Mag-una ang labing hinungdanong bahin.</p><p>Apan magbantay ta— ug magbantay gayod— kay ang sugilanon dili sama sa<br />mga balita. Ang punto kong buot ipasantop mao lang ang kapanagsamahan<br />sa duha ka matang, sa piksiyon ug balita, sa ilang mga tinguha pagkaw-<br />it sa atensiyon sa mga magbabasa. Dinhing bahina parehas ra. Ang<br />nakalahi lang kay malalangon ang piksiyon samtang teknikal ang<br />balita. Ug kay ang malalangong pagsulat labihan man kagawasnon, walay<br />balaod sa panulat nga mopreso kanimo. Ang arte nabuhi lang tungod sa<br />reinvention. Apan nakaseguro ko nga nakabentaha ang magsusugilanon<br />nga nakasinati usab sa pagka tigbalita. Ang estilo ni Ernest<br />Hemingway gikan sa leksiyon sa iyang pagka reporter sa Kansas City<br />Star. Si Jack London nahimo usab nga koresponsal sa gubat. Si Stephen<br />Crane nahimo unang freelance reporter sa wa pa mahimong magsusulat.<br />Sa katitikan Binisang Sinugboanon, si John Tam. Ybañez ug Bebooth<br />Duetes may susamang kapalaran.</p><p>Maningkamot lang sab ang magsusulat nga ang iyang sinugdanan may<br />kalabotan gayod sa ubang bahin. Di niya kalimtan ang coherence.<br />Mamalikas ang magbabasa kon nagdala og pusil ang mga karakter sa<br />sinugdanan apan nagsinumbagay na lang hinuon didto sa kataposan<br />(gawas lang kon may hinungdan). Estrikto si Anton Chekhov niining<br />bahina.</p><p>Apan pasayloon ta niining bahina ang avant-garde nga mga magsusulat<br />labi na ang nagpraktis sa suryalismo. Ang mga magsusulat sama ni<br />Andre Breton (usa sa nag-unang exponent sa surrealism, ang iyang<br />nobelang bantogan mao ang "Nadja") mipahimulos sa mga pagtuon ni<br />Sigmund Freud bahin sa psychoanalysis aron mugnaon ang manipesto sa<br />awtomatikong pagsulat ug ang kapuslanan niini sa arte. Apan sila<br />nasayod kaayo sa ilang gibuhat. Busa dili ta mahibulong sa iyang<br />deklarasyon nga "Ang elepante mananakod" nga unta ang elepante dili<br />man usa ka matang sa sakit.</p><p>Sa mga bag-ohan, ang coherence lang una sa sinugdanan ug kataposan<br />maoy pakabatiron. Ang sugilanon nga di makatunga sa iyang pagsalom<br />malumos gayod. Usa kini ka elementaryang hilisgotan sa pagsulat apan<br />may panagsa pang mahikalimot.</p><p>Ang unang timailhan sa maayong sugilanon mao ang "singleness in<br />effect". Daw moatake sa magbabasa nga sama sa boltahe sa kilat. Bang!<br />Sama sa gisaliyaban kitag init nga tubig. Makatambulingaw ug ang<br />magbabasa wa masayod kon unsay iyang buhaton human siya makabasa sa<br />imong sugilanon. Ang magbabasa nahimong kometa nga nawala sa mga<br />siglo. Tan-awa ang sugilanon nga nag-ungot karon sa imong makinilya<br />kon nagbaton ba niini nga hiyas.</p><p>Apan labaw sa tanan, ang magsusulat mosulat gayod. Ang nakalahi ni<br />Galileo sa ubang astronomo sa iyang panahon mao: samtang ang uban<br />nagpunayg basa sa mga libro aron mahimong batid sa kawalaan, si<br />Galileo nagsigeg tan-aw sa kahimayaan sa mga bituon.</p><p>Sugdi karon ang dako mong sugilanon nga makapakurog sa kalibotan.</p><p>(SUMPAYAN)</p>Anonymousnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5155723271125977409.post-12558411301519284782009-03-03T00:21:00.000+08:002009-03-16T17:14:19.993+08:00Re: Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon (5)Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon<br />Ni Omar Khalid<p>(Ikalimang Bahin)</p><p>PULONG ang behikulo sa usa ka magsusugilanon. Busa kinahanglan nga<br />siya nasayod sa kaimportante sa pulong. Kini sama sa usa ka tambal<br />nga iresita sa doktor. Tan-awa ang preskripsiyon sa mananambal. Di ba<br />nga kini gipasibo aron pagtumbok sa hustong epekto sa medesina?</p><p>Dili layo niini ang kapuslanan sa pulong alang sa usa ka magsusulat<br />nga nag-amping. Nag-amping tungod kay kon masobra lagmit nga hituk-an<br />ang mga magbabasa. Ma-overdose sa imong medisina. Mora kag nakalamoy<br />og diksyunaryo tungod sa nagkiba-kiba nimong mga pulong. Tan-awa<br />kining akong gipangkutlo ug ikaw ang maghukom sa sayop nga paggamit<br />sa pulong:</p><p>1. Milingkod siya sa daplin sa baybayon. (Unsa man kining daplin sa<br />baybayon?)</p><p>2. Gidaro ni Berting ang kamaisan aron pag-abot sa tingpugas andam na<br />ang tanan. (Wala pa siya makapugas pero nganong naa na man siyay<br />kamaisan? Gawas pa, unsay ikasulti mo sa mag-uuma nga modaro sa iyang<br />kamaisan?)</p><p>3. Gihunawan niya ang iyang kamot (Nakakita ka na bag tawo nga<br />nanghunaw sa iyang tiil?)</p><p>Ug daghan pa kitang makita nga susama niining mga kasaypanan. Kini<br />dili pagsaway kondili pagpahinumdom lang. Taliwala sa lima ug napulo<br />ka pahina (nga maoy sagad nga gitas-on sa sugilanon) wala na kitay<br />panahon sa daghang langan-langan. Maoy nindot nga paningkamotan sa<br />magsusugilanon nga ang matag pulong nagduot gayod sa iyang sugilanon.<br />Ekonomista ang magsusugilanon. Ekonomista sa pulong.</p><p>Dunay giingon si Gustave Flaubert (tagsulat sa Madame Bovary) nga le<br />mot juste kun usa ka hustong pulong. Ingon niya, sa usa ka sitwasyon<br />adunay pulong nga sibo niini. Iyang kaluha. Iyang anino. Busa sulat<br />lamang sa pinulongan nga ikaw nakasabot ug nakasinati. Kay kinsa pa<br />bay mas nakasabot sa atong pinulongan kondili kita ra usab? Kini ang<br />dalan sa eloquent prose. Daw duyanon ka sa kanindot. Unsay nindot nga<br />prosa? Ang nobelistang nakahatag og maayong kahulogan mao si Nikos<br />Kazantzakis. Kini ang gabayan ko sa pagsulat:</p><p>A good prose is carefully ordered, sober, free from superfluous<br />ornament, powerful and restrained. It expressed all that was<br />necessary with the greatest economy. It had no flippancy, nor<br />artifice about it. It said what it had to say with manly austerity.<br />But between the severe lines one could discern an unexpected<br />sensitiveness and tenderness; in the sheltered hallows the lemon and<br />orange trees perfumed the air, and from the vastness of the sea<br />emanated an inexhaustible poetry. (Kinutlo sa nobelang "Zorba The<br />Greek")</p><p>Hikapa ang pulong. Batyaga ang iyang kahamis, kagaspang, kamahunihon.<br />May pulong kitang isog, hait, ug sambol sa pagbati. May pulong kitang<br />morag lumay kay mahikanhon kaayo. Ug sama sa usa ka hanas nga pintor,<br />imong sagol-sagolon ang bulok sa mga pulong aron pagpakita sa buot<br />mong ipintal.</p><p>Ang matag han-ay sa mga pulong may lainlaing larawan. Dinhi moentra<br />ang atong nasayran sa tulunghaan bahin sa mga pigura sa pamulong<br />(metapora, kabalighoan, personipikasyon, simile, litotes, alterasyon,<br />alusyon, ubp.). Ang Binisayang Sinugboanong pinulongan abunda usab sa<br />onomatopoeia nga maoy nindot dulaan sa atong paghatag og hulagway sa<br />esena. Pananglit: `Mipiliik' ang preno sa sakyanan. (Ang silaba<br />nga "ik" susama og tunog sa kalit nga pagpreno.) `Nagtinagaktak' ang<br />iyang sandal. (Ang silabang "gak-tak" ingon sa maoy tingog sa sandal.)</p><p>Ako nagtuo nga ang pinulongan sa tawo nagsugod lamang sa alingasngas.<br />Ang sugilanon dili sama sa sinema nga may makita kang larawan. Ang<br />sugilanon usa ka komunikasyon sa imahinasyon ug emosyon. Busa ang<br />kalamposan sa usa ka sinuwat nag-agad kon unsa kaepektibo ang<br />paggamit sa mga pulong.</p><p>Daghan ang nagtuo nga kon mogamit kitag "lawom" nga pulong, kita maoy<br />labing hanas nga magsusulat. Usa kana ka mito. Unsay lawom? Duna ba<br />goy pulong nga lawom? Ah, basin kanang giingon nilang "pulong nga<br />dili masabtan". Jargon, sa Iningles pa (pulong nga gigamit lamang sa<br />usa ka gupo sa mga tawo). Kana hinuon lain pong panahom ug angay tang<br />irespeto. Apan kon akoy pangutan-on, gamita ang pulong nga daling<br />hisabtan ug duol sa kasingkasing sa mga magbabasa. Unsay nakalami sa<br />di hisabtan?</p><p>Ang pulong adunay ikaduhang kahulogan. May pulong nga giabusohan ug<br />nawala ang tinuod nga kahulogan. Pananglit may mangutana:<br />"Madayon kag tambong sa kasal?"</p><p>Nga tubagon usab og: "Madayon seguro."<br /> <br />Kon atong analisahon, ang pulong "seguro", sento porsento gayod nga<br />madayon. Seguro na god na. Sa ato pa, way duda. Apan sa atong<br />ehemplo, ang "seguro" nagpasabot man hinuon og "way seguro".</p><p>Kana ang mga pulong nga nangasaag ang kahulogan. Ug ang magsusulat<br />way katungod sa pag-usab sa reyalidad sa kapulongan kay kini way<br />labot sa iyang responsibilidad.</p><p>Ang magsusulat angay nga masayod sa kalainan sa lagom ug itom, sa<br />lingkod ug yaka, sa nagtindog ug nagbarog. Kini susama ra lagi, apan<br />lainlain ang iyang gilapdon.</p><p>Daghang malamposong magsusulat nga yano ra kaayog kapulongan.<br />Kahinganlan dinhi ang bantogang Ernest Hemingway. "I don't know the<br />ten-dollar words... there are older and simpler and better words, and<br />those are the ones I use," matod niya.</p><p>Tan-awa ang kabatid sa tighimo sa mga anunsiyo. Pintok. Direkta.<br />Usahay gani mugbo ra apan kompleto. Usahay ang kamubo maoy mas<br />kompleto ug makakusog sa dagan sa estorya. Tan-awa kining ehemplo:</p><p>Gikuha niya ang pistola. Giinggansa. Nahalingi ang mga tawo sa<br />palibot. Nahibulong. Unya… Bang! Bang! Dayon kangitngit…Gihikap niya<br />ang iyang dughan. Init. Iyang gisimhot ang likido. Langsi. Mas pang<br />mingitngit ang iyang palibot.</p><p>Nakabantay ka sa kapaspas sa hitabo? Pila lang ka pulong? Apan tan-<br />awa ang daghang mga hitabo luyo sa mga pulong.</p><p>Ang pagbagay sa pulong sama sa pag-angay sa sista. Ang unom ka<br />kuwerdas managlahig nota apan mahibulong ka nga kon tapyan ug<br />kaskason makamugna mag melodiya. Apan kon may usa niini nga yabag,<br />ingon sa nayabag ang tanan. Busa, mahimong nindot ang imong pulong sa<br />usa ka linya o tudling. Apan mokibag kini kon ipares na nimo ngadto<br />sa laing tudling. Ayaw paglangan. Ilisdi. Pangitag laing pulong. Ug<br />kini nagkinahanglan og dakong pailob sa magsusulat. Kay ang<br />magsusulat makapamili sa iyang anak, ug niini di ka maalkansi.<br />Kinsang amahana ang di malipay sa anak nga ambongan?</p><p>Ang magsusulat magpaulipon gayod sa pulong. Abunda gayod siya niini.<br />Kay unsa man tuod ang iyang pilian kon usa ka dosena ra ang iyang<br />deposito? Una sa tanan, iyang tun-an ang pulong nga iyang gamiton:<br />ang konotasyon, denotasyon ug bisan gani ang etemolohiya aron<br />makontrol ang epekto kon kini idapat na sa sugilanon. Makatabang sa<br />magsusulat kon siya may diyotayng kaalam sa istruktura sa iyang<br />pinulongan, kon giunsa pagtrabaho niini. Niining bahina, belib ko sa<br />mga pagtuon nila ni Editor Edgar Godin, Vincent "Bentong" Isles,<br />Atty. Cesar Kilaton, Anhing Nazario Bas, Anhing Tomas Hermosisima.</p><p>Ang gipraktis ko kaniadto mao ang wordplay. Makalingaw kaayo alang sa<br />mga bag-ohan. Mahimuot kang magtan-aw sa mga larawan nga imong<br />mamugna. Morag mga balak nga putol-putol. Apan kini bansay-bansay<br />lang. Ang sugilanon dili pintal nga giyabo sa kambas, dili kabayo nga<br />sukihan.</p><p>May kapulongan ang mga mananagat, sugarol, trobador, perigrino, mag-<br />uuma, kargador. May pinulongan ang mga Bol-anon, Bantayanon,<br />Iliganon. Kon hain ka, kana ang imong pinulongan. Kana ang imong<br />medyum sa pagsulat.</p><p>Ang tanan nagsugod gayod sa pulong. Matod sa Bibliya, sa sinugdan mao<br />ang pulong ug ang pulong kauban sa Diyos ug ang pulong mao ang Diyos.<br />Gamhanan tuod ang pulong.<br />(SUMPAYAN)</p>Anonymousnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5155723271125977409.post-70814502306840901062009-03-03T00:25:00.001+08:002009-03-16T17:13:40.000+08:00Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon (3)Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon<br />Ni Omar Khalid<p>Desisyon<br />(Ikatulo Gula)</p><p>DAGHAN ang mahitabo sulod lamang sa pipila ka gutlo. May mga higayon<br />nga mahimo rang unya-unyaon ang desisyon. "Paminawon ta lang," matod<br />mo kon may mangutana bahin niini. Apan aduna usay sa usa ka pamilok<br />kinahanglan kang modesisyon. Ang sapyor kinahanglan abtik niini kay<br />nagdala siyag daghang kinabuhi. Kanus-a siya mo-overtake, moliko, ug<br />usahay, asa niya ibangga ang bus nga nawad-an na sa preno: sa bata ba<br />nga natulog sa aseras o sa tiguwang nga mitabok sa karsada.</p><p>Ang pagluwat og desisyon usa sa mga laming sulaton. Ang epekto sa usa<br />ka desisyon maoy igsoon sa nahauna nga makapaikag gihapon.<br />Pananglitan (ug sa pananglitan gamiton ta ang ehemplong mga sugilanon<br />sa gugma kay kini di layo kanatong tanan ug maayong maoy unahon<br />pagpakabatid): Usa ka ulitawo nga buot gayong mopadayag sa iyang<br />gugma sa usa ka babaye. Apan nahitabo nga ingon sa maglisod siya<br />pagpadayag sa iyang gugma. Ang babaye (nga sa tago hilom usab nga<br />nahigugma) moadto sa Amerika alang sa usa ka trabaho. Karon, ania<br />sila sulod sa usa ka kotse nga mopaingon sa tugpahanan. Diha sa<br />hunahuna sa lalaki ang pagbungat sa pulong. Apan wa gyod siyay<br />nahimo. Didto sa tugpahanan nagsigeg lanog ang paging system nga<br />naghangyo nga pasudlon na sa Gate 1 ang mga pasahero. Miharong ang<br />babaye sa mga mata sa lalaki. Mao usab ang lalaki. Mitalikod ang<br />babaye nga may kahinugon sa kahigayonan. Apan misinggit ang lalaki<br />og "gihigugma ko ikaw" apan gilamoy na sa kanuos sa daghang tawo ang<br />iyang tingog. Nakatulo ang luha sa lalaki sa kahiamgo.</p><p>Daghan na ang mga ingon niining sugilanon nga migawas sa Bisaya<br />kansang dugokan mao ang "pagluwat og desisyon". Si Marcelo Geocallo<br />kampeyon niining mga matanga sa sugilanon. Usa na niini mao kadtong<br />iyang "Sa Simangan Sa Pagpili". Sa sugilanon, buot sa babaye nga ipa-<br />abort ang bata nga miturok sa iyang sabakan. Apan dihang nakita niya<br />ang dugo, midagan siya sa way paglingi.</p><p>Unsay nakanindot niining maong dugokan? Tungod kay kana mao kita.<br />Matag adlaw moluwat kitag daghang mga desisyon. Ang atong mga<br />kapakyasan ug kalamposan nag-agad sa atong ipakanaog nga desisyon.</p><p>Unsa kahay kuhaon kong kurso?</p><p>Ipadayon ko ba kaha ang pagpangasawa kang Talpolana?</p><p>Haiy akong palabihon, gugma o kuwarta?</p><p>Mouli na ba lang kaha ko sa bukid ug magtanom og kamote?</p><p>Idayon ko ba kaha ang pagpanimalos?</p><p>Ug daghan pang mga desisyon. May susama sa sili nga mohalang gilayon.<br />Apan aduna usay dugay pa, sama sa bisyo sa alak ug druga.<br />Apan sa sugilanon, angay tang bantayan nga dili bisan unsa na lang<br />nga desisyon ang makadani sa magbabasa. Ayawg kalimot nga duna say<br />hinanggaw nga desisyon. (Hinuon may hinanggaw sab nga lain sa buot<br />kong ipasabot apan lamian gihapon. Hisgotan ta unya kini sa laing<br />panahon.) Ang tawo daghag gibasehan nga katarongan nganong siya<br />nakadesidir. Kon ang karakter way katarongan o kaha sitwasyon nga<br />makakombensir sa magbabasa nganong siya modesidir sa ingon, ang<br />magsusugilanon dili makadawat og pagakpak. Sa ato nang nahisgotan,<br />ang huyang nga karakter di gyod mahalon sa magbabasa. Okey, mapakyas<br />siya. Okey, kawatan siya. Apan mahibulong ka nganong ganahan ka niya.<br />Bation mo ang kaluoy. Bation mo nga ikaw mao na siya diha sa<br />sugilanon. Ug kini di man sekreto nako kay maoy makita natong tanan<br />sa bantogang mga mugna sa tinta sa atong mga amahan sa dagang.</p><p>Ang kaordinaryo sa usa ka desisyon mahimong makahimog dakong<br />kausaban. Mahimong sayop ang desisyon sa sinugdanan apan nahimong<br />husto sa kataposan. Ngano? Ang kinabuhi dili usa ka hulmaan nga kon<br />unsay porma mao usab ang resulta. Tan-awa ang imong silingan.<br />Milangyaw sa Manila aron pagdakop sa maayong kapalaran. Apan dihang<br />miuli may gikugos nang masuso. Diay nahimong pampam ug napaangkan. Sa<br />laing bahin, mahibulong ka sa usa ka japayuki nga nahimong madre sa<br />usa ka dakong tuis sa kapalaran. (Gitawag sa mga kritiko og irony nga<br />sa ato pa, kabalighoan.) Mao gayod kana. Ang kinabuhi nagbaton og<br />daghang nawong ug anino.</p><p>Ang nabigador nga si Christopher Columbus sa wa pa molatas sa dakong<br />lawod aron pagpangita sa Bag-ong Kalibotan mitugyan sa iyang anak<br />ngadto sa mga madre. May nakita ko kaniadtong folio de artes nga<br />reproduksiyon sa usa ka pinintal nga nagpakita sa dakong desisyon ni<br />Columbus. Tiaw mo? Biyaan niya ang iyang anak alang sa usa ka panaw<br />nga wa pay nasayod kon kanus-a siya mahibalik, kana kon mahibalik man<br />ugaling?</p><p>Sa Bibliya, mabasa nato ang kaagi sa usa ka tinun-an ni Jesus nga<br />kolektor sa buhis apan mibiya sa iyang trabaho aron lang pagkuyog sa<br />Magtutudlo.</p><p>Si Budhha mibiya sa haruhayng kinabuhi aron mangita sa mga haligi sa<br />kamatuoran.</p><p>Ug ikaw, lagmit nakahuman og maayong kurso; nakapasar na sa pasulit;<br />usa ka batan-on nga may saad nga nagpaabot sa unahan, bahandi man kun<br />kadungganan… apan nganong usa ka man ka magsusulat? Dako usab ang<br />imong desisyon. Gani, pila na bay miingon kanimo nga ikaw usa ka<br />buang?—<br />(SUMPAYAN)</p>Anonymousnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5155723271125977409.post-55293949624440351942009-03-03T00:26:00.001+08:002009-03-16T17:13:23.239+08:00Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon (2)Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon<br />Ni Omar Khalid<p>Ang Pagplano Sa Sugilanon<br />(Ikaduhang Bahin)</p><p>ANG sugilanon usa ka panagsangka sa mga puwersa nga tawgon tag<br />conflict. Ang conflict maoy dalan nga subayon sa sugilanon. Ug mao ra<br />gayoy subayon. Gisultihan kita sa mga magtutudlo nga ang sagad sa<br />paboritong sangka sa sugilanon mao ang tawo batok isigkatawo, tawo<br />batok katilingban, tawo batok kalikopan, tawo batok kaugalingon, o<br />kaha tawo batok Diyos. Kini ang imong sulaton, bistehan.</p><p>Ang sugilanon mahimo lamang lamian kon ang puwersa nga magsangka<br />pulos lig-on. Dili ordinaryo ug lisod ang paghatag og opinyon kinsa<br />ang magmadaogon. Unsay lami kon ang propesyonal nga boksingero makig-<br />andohay sa walay bansay? Ngano? Tungod kay tataw kaayo kinsa ang<br />magmadaogon.</p><p>Kon ang sugilanon mo bahin sa usa ka ulitawo nga nangandam og maayo<br />aron sugton sa iyang gihalaran unya diay to, sa himanhiman pa,<br />giguroy lang niya ang babaye sa kalibonan kay humok kaayog ilong,<br />unsay kapuslanan sa iyang pangandam? Ang atngan sa magbabasa mao:<br />sugton na ba gyod kaha si Undo nga maayo na man ang iyang hinapay?<br />Kini ang subayon sa mat-an nga magsusulat. Apan ang ehemplo ta,<br />ilustrasyon lang kay kini way lami nga estorya. Busa—</p><p>Pasangkaa ang duha ka puwersa. Pananglit: buot ni Pedro nga moeskuyla<br />apan ang iyang mga ginikanan way ikagasto. Dayon nakahunahuna siya<br />nga mag-working student apan naglisod siya kay apiki na kaayo ang<br />iyang panahon. Dayon lain pang mga problema ang miabot. Gimolestiya<br />ba kaha siya sa iyang amo. Wa suweldohi. Ang kalibotan morag nahimo<br />na nuon niyang kontra. Kon molampos ba siya o dili sa iyang<br />pakigbisog, kini maoy atngan sa mga magbabasa. Anha kita mangita sa<br />atong kaugalingon. Ug moingon ang atong hunahuna: unsa kaha, no, kon<br />kita pay naingon?</p><p>Dunay daghang mga bag-ohan nga dali kaayong madala sa tinuod nga mga<br />hitabo. Ila kining sulaton ug di gani pabuyag sa editor kay kuno<br />nahitabo sa ilang silingan. Angay tang timan-an nga dili tanang<br />makita sa kinabuhi mahimong usa ka sugilanon nga hitsas na sa parte.<br />Duna tay taktakon ug idugang. Ang panugilanon usa ka panulat nga<br />malalangon (creative writing). Dili nato kopyahon ang kinabuhi. Unsay<br />nalalang kon imo lang diayng gikopya? Unsay nakalamian niana? Adunay<br />mga maayong kaasoyan, gani makapakulo sa atong pagbati apan dili<br />gayod sugilanon. Pananglit, kanang gipatik nga mga story of survival<br />sa Reader's Digest makalingaw kaayo. Apan lagi, dili gayod sugilanon.</p><p>Basehi lang ug himoang binhi sa panulat ang imong nakita. Sugnod.<br />Agipo sa kadasig.</p><p>Makapasayon sa panulat ang pagtipig og kuwaderno nga naa kanunay sa<br />bulsa kon ugaling may mosantop sa hunahuna o may makita nga<br />makapaturok sa kaikag. Isulat sa laktod. Ang bantogang nobelistang si<br />Henry James nagtinil niini ug gani gipublikar nga mihalin usab (The<br />Notebook of Henry James). Dili masabtan ang maong sinulat kay<br />personal man lang sa nobelista ug lagmit gigamit niyang kasangkapan<br />sa kasayon. Morag kinakhaan sa itik ang sulod niini nga si James ray<br />nahibawo. Karon nga ania na kita sa Edad Elektroniko, may baligya<br />nang mga pocket organizer nga sayon pindoton ug komportable kay<br />mahimo mang ikonekta sa usa ka dagitabyan alang sa pagtipig.<br />Pananglit sa akong organizer, mabasa mo kining mosunod:</p><p>Hapon, luneta, nagbisiklita (nagtuyok ang ligid dihang natumba),<br />bata, nagkaog kornik, lago, tisirt (may marka univ. of the east).</p><p>Milutaw ang kamingaw sakay sa balod, ubp. (ideya balak)</p><p>4-3-05 / nagtan-aw kog tv (balita: patay Sto. Papa), SF-12, babaye<br />miali sa linya sa akong mga mata… paa, puti hamis, ok lang, damgo,<br />mel tiangco, Ratzinger…</p><p>Dili ka makasabot kay ako man lang kining kuris-kuris. Apan kini maoy<br />makakati sa akong hunahuna alang sa pagpangabyog og materyal nga<br />masulat; mugbo nga mga anekdota nga may kahigayonan nga magamit sa<br />umaabot nga mga adlaw.</p><p>Kon ang magsusulat way gidala-dalang kuwaderno, pocket organizer o<br />unsa pa dihang dali makudlisan, lupig kaayo siya sa bata nga<br />nagbadlis-badlis lag uling sa mga paril.</p><p>May magsusulat nga moingon nga di kasulat kon way inspirasyon. Sa usa<br />ka habig kini husto man gihapon. Apan kon naa ka ra sa pagpaabot sa<br />imong inspirasyon, ang oras mo nausik ug lagmit nga ikaw higutman.<br />Kon kita mahigugma, nindot kaayong isulat bahin sa gugma. Apan ayawg<br />kalimot nga bisan diha sa kasubo kita makasulat usab. Ang buot kong<br />ipasabot, bisan unsang matanga sa pagbati nga nag-ulipon kanato, kana<br />igo na kaayong inspirasyon. May duha ka balak si Ezra Pound bahin sa<br />Chicago nga gisulat sa managlahing higayon. Ang usa masub-anon<br />samtang ang lain nagsaulog sa kahalangdon sa dapit. Kini gihisgotan<br />ko pagmatuod nga bisan unsa ang atong mood, makasulat kita kon tuyoon.</p><p>Nakasuway kog sulat sa menteryo, basahonan, barbekyuhan. Ang<br />magsusulat di na angay pang manundog nako kay mosugot siyag sa dili<br />may manerismo ra nga moabot niya nga hinatag sa mga musa.</p><p>Kon pagpasayon lang ang atong hisgotan, wala nay molabaw sa<br />magsusulat nga may latid, giya, outline. Kon kini himoon sa usa ka<br />magsusugilanon, lupigon niya ang katulin sa manatad. Anaa na god sa<br />usa ka pirasong papel ang mga hulagway, pamaagi sa pagpadagan, mga<br />hitabo nga subayon sa karakter, problema, ubp. Hinuon, mahimo man<br />gihapon nga pormahon kining tanan diha lang sa hunahuna. Depende lang<br />sa ayon sa magsusugilanon. Ang dagkong buhat dinhi sa kalibotan<br />gigahinan og taas nga higayon sa pagpasantop. Ang atake ni bin Laden<br />sa Amerika lupig pay plano sa pag-adto sa Buwan. Kon kini gihimo sa<br />tanan, nganong di himoon sa magsusulat?</p><p>Apan bisan sa taas nga panahon sa pagplano, may mga higayon nga kita<br />mountol. Morag bikogan ang tekla sa makinilya. Morag nahubsan sa<br />tinta ang niwniwan. Hatagig pasensiya ang imong kaugalingon. Kini ang<br />writer's block. Morag sa tan-aw mo, paril nga di mabuslot ang anaa sa<br />imong atubangan. Ayaw kinig banggaa sa imong ulo kay mabuklan ka.<br />Hinuon, pagayon-gayon. Suroy sa mga dapit nga makalingaw. Dangtag<br />semana, baliki ang lamesa kay uban kanimo karon ang mga tangke sa<br />panggubatan nga makatabang pagbuslot sa paril. Matod ni Ernest Miller<br />Hemingway, kon magsulat kuno siyag nobela mora kuno siyag nakigbugnog<br />leyon. Si Edgar Allan Poe usab nagtuo nga kinahanglan siyang mosulat<br />kay buot niyang hinginlan ang mga demonyo nga anaa magpuyo sa iyang<br />kaugalingon.<br />(SUMPAYAN)</p>Anonymousnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5155723271125977409.post-90360654032941812352009-03-03T00:27:00.000+08:002009-03-16T17:12:39.839+08:00Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon (1)Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon<br />Ni Omar Khalid<p>Nganong Sugilanon Man Gyod?<br />(Unang Bahin)</p><p>TAUDTAOD na kong naniid sa lakat sa lakat sa atong katitikang<br />Binisaya sukad nga nakamatngon akog buot sa kalamian sa mga lalang sa<br />imahinasyon. Gani, mao usab kiniy hinungdan nga nahagit ang gamay<br />kong katakos aron sunogon ang kilay tungod sa pag-alisuso sa tinguha<br />nga makat-on gayod sa arte sa panugilanon. Tinuod nga ang kabatid<br />halayo pa kaayo kanako apan namasin lang ko nga makapaambit.</p><p>Sagad sa nahinagbo kong nagtuon-tuon (sagad mga young writers sa<br />Bisaya magasin) mangutana gayod unsaon ba paggambalay ang usa ka<br />hipno nga sugilanon. Pito ka tuig na ang milabay, mao usab kining mga<br />pangutanaha ang misantop sa akong hunahuna. Dili ikatingala ang maong<br />pangutana. Kay mahibulong man ugod kita nga kasayon bang basahon sa<br />usa ka sugilanon apan nganong lisod mang sulaton. Hunahunaa lang nga<br />nag-atubang ka karon sa usa ka blangkong papel nga pun-on mo sa mga<br />pulong nga mahimong tinuod diha sa imahinasyon sa mga magbabasa.</p><p>Ang akong gibuhat kaniadto sa nagsugod pa ko mao ang pag-ugmad sa<br />akong writing habit. Kini mao ang pagsulat nga libre ug gawasnon aron<br />mabaid ang akong kaisog sa pagpakiglayog sa daghang mga pulong. Sulat<br />lang sa way lingi-lingi bisan asa mapandol ang imahinasyon. Sa<br />madugayg sa madali may masubay ka rang maayong dalan. Sa tumoy sa<br />bangaw may tibod sa bulawan, matod sa awit. Angay kitang masayod nga<br />ang mga magsusulat mosulat gayod sa way paghunong. Oo! Kay ang<br />trabaho sa magsusugilanon nagsugod dihang siya mimata sa kabuntagon<br />hangtod sa pagtuktugaok sa laing kabuntagon. Ang paghunahuna unsay<br />sulaton maoy unang lakang. Unang lakang, kay may hagit pang nagpaabot<br />sa unahan. Ug batyaga nga sukad karon, nabunyagan ka na sa ngalang<br />magsusulat. Kabahin ka na sa giingon sa usa ka batid nga "the<br />unacknowledged legislators of the world".</p><p>Ang magsusulat nagtan-aw kanunay sa tanang mga esena sa kinabuhi nga<br />kanunayng bag-o sa iyang mga mata; sama sa usa ka bata nga ang<br />pangisip kanunayng puno sa mga pangutana. Ang magsusulat usa ka<br />bisyonaryo. Ang ordinaryong hitabo mahimong usa ka dakong sugilanon<br />kon mahatagan tag igong pamalandong. Usa ka klasikong pananglitan mao<br />ang nasuwat ni Fred F. Monternel nga "May Kasingkasing Magmaya Matag<br />Bulok Sa Ulan" (Bisaya, Hulyo 12, 2000). Kon ang kaordinaryo maoy<br />hisgotan, ambot kon may molabaw pa ba sa maong sugilanon. Kasugiran<br />sa ordinaryong mga tawo sa ilang ordinaryong mga kalipay. Ang mga<br />karakter naguol kay ang ilang pangita (nga mao ang pagkariton sa<br />pinalit sa mga tawo sa merkado) gihulga sa kapakyas sanglit mibunok<br />ang ulan. Apan nakakita silag paagi nga ang pag-ulan<br />mahimong "makapamaya sa ilang kasingkasing". Gihimo nilang tulay sa<br />mga tawo ang kariton ug busa nakakuwarta ra gihapon. Di ba ordinaryo<br />ra? Apan luyo sa iyang kaordinaryo makita nato kon giunsa sa tawo<br />pagsukol sa iyang suliran. Nakita nato ang atong kaugalingon sa maong<br />sugilanon. Lagmit lain kitag mga "kariton" ug mga "ulan" apan sama sa<br />sugilanon, kita di mahadlok. Kadakong kapuslanan sa sinulat paghatag<br />kanatog laing panlantaw ning kinabuhi.</p><p>Tan-awa ang katahom sa laing anggulo. Kay ang katahoman halayo kaayo<br />sa ordinaryong mga pagbati, laing maalamon ang nag-ingon. Pagsulat<br />uban ang gugma ug kini ang maghatag og lana sa imong tangkaraw.</p><p>Ang mga magsusugilanon sa gawas nga nabantog sa kayano sa ilang<br />sugilanon mao si Anton Chekhov ug Guy de Maupassant. Apan<br />kahibulongan nga hangtod karon ang ilang mga obra ato pang gibasa ug<br />kanunayng naghagit sa pagtuon sa mga eskolar ug kritiko. Sa atong<br />katitikang Binisaya ang kayano usab ni Gumer M. Rafanan nakapahimo<br />niyang bantogan, ma-balak o ma-sugilanon. Busa—</p><p>Kayano! Kayano! Kayano!</p><p>Ayaw pangambisyon sa giingong literary stories. Kon ikaw may igo nang<br />katakos, kini moabot kanimo sa di damhong higayon. Una sa tanan,<br />kinahanglan masabtan gayod ang imong sinulat nga bisan daghan og<br />gilaktoran apan wa gayoy nalibanan. Matag pulong may iyang<br />kapuslanan. Dili paturagas. Kini ang unang birtud sa kabug-at.</p><p>May mga sinulat nga usahay mahibulong ka. Maayong pagkahan-ay apan<br />wala ka ganahi. Patay. Morag di masabtan unsay kulang. Dili asin,<br />dili betsin, dili suka. Daghan ang mga magsusulat nga ingon niini<br />apan di ko na lang hinganlan kinsa kay numero unong kriminal ang<br />pagtaas sa presyon sa dugo. Sagad sa mga sugilanon nga "patay" mao<br />ang bahin sa mga karakter nga way kalig-on. Stereotype kun typecast.<br />Kana bang giingon sa hilawng mga kritiko nga: "nganong ato man gyong<br />himoong bida ang mga rebelde, kawatan, ubp".</p><p>Angay tang timan-an nga ang trabaho sa magsusugilanon dili mao ang<br />pagsilot sa mga kriminal; labaw nang dili ang paghimog santos sa mga<br />buotan. Ang buhat sa usa ka maayong magsusugilanon mao ang paghatag<br />og mata sa tanan pamasin nga kitang tanan makabaton og katakos alang<br />sa ikaduhang konsiderasyon sa pipila ka bahin sa kinabuhi sa usa ka<br />tawo. Kita ang mopasundayag sa atong pagka tawhanon luyo ning<br />kinabuhia. Responsibilidad moral? Oo, husto ka higala. Ang maayong<br />magsusulat anaa usab niana. Mao bitawng hatagan tag konsiderasyon ang<br />pipila ka matang sa tawong typecasted na tungod sa atong<br />responsibilidad-moral. Daotan ba diay kon makakita kitag katarong<br />kang Brando Bandido o kang James Bond? Nganong nalingaw ka kang<br />Bondying nga di mosulod sa iyang klase (ang bata nga tapolan mosulod<br />sa iyang klase typecasted gihapon nga di sulundon)? Kay kon mao,<br />unsang matanga sa moralidad ang buot natong umolon? Ang sugilanon usa<br />ka kalingawan, dili usa ka monasteryo.</p><p>Ania ang laktod: pangitaa ang katarong bisan diha sa giisip nga mga<br />daotan, pangitaa ang daotan bisan sa giisip natong mga matarong.<br />Pangitaa ang mga libakera bisan diha sa midawat sa komunyon. Pangitaa<br />ang kasalbahis bisan diha sa tinamod nga mga banay sa katilingban;<br />ang malumong kasingkasing sa mga kriminal. Karon, anaa na sa imong<br />kamot ang sugilanong nagpanikad sa kinabuhi.</p><p>Subaya ang kamatuoran sa kinabuhi aron makaila ka unsay karakter nga<br />ideal (anaa lang sa hunahuna) ug real (anaa gayod). Aw, nangita man<br />kaha ta sa reality. Kinsay makausab sa reality? Ang tawo nag-<br />idealized kanunay sa unsay moral apan ang iyang nature sukwahi<br />kanunay: malisyoso, mansado, imoral sa gilagda niyang mga panukdanan.</p><p>May katuyoan ang sugilanon. Duna kiniy buot ingnon. May punto ang<br />tagsulat nga buot ipalungtad. Kay kon kini wala, ang tinta mo nausik.<br />Ang mga pagtulun-an ni Kristo iyang gipakita sa makalingawng mga<br />sugilanon (kun sanglitanan). To drive home a point, matod sa Iningles.</p><p>Ang maayong sugilanon nagbaton sa sense of urgency. Way daghang tuyok-<br />tuyok. Way daghang salto-salto. Morag manok-teksas sa bulangan nga<br />mokanuos pagkupog. Kataw-an sa mga puntos ang manok nga sukol-dagan<br />ug way labok. Kon ang sugilanon mo kuwang sa lansad, di maayong<br />pustaan kay alkanse sa ariba. Ang gusto sa mga magbabasa: inighuslo<br />sa bayna, kupog dayon.</p><p>Husto ang panukiduki. Apan bisan pa sa kamasangkaron sa imong mga<br />panigsusi; ibutang ta, anaa na nimo ang tanang datos, kana di pa<br />garantiya nga mosangpot sa kanindot ang usa ka obra. Angay tang<br />masayran nga mobasa kita og sugilanon di tungod sa impormasyon kay<br />ang tawo napuno na niana. Ang apson sa mga magbabasa mao ang<br />kalingawan nga ikadulot sa tagsulat, ang emosyon. Duna ba goy<br />nakahilak nga magbabasa kay maayong mogamit ang tagsulat sa<br />teknikalidad unsaon pagdakop ang usa ka kriminal? Wala tingali. Si<br />Stephen Crane nga bantogan sa iyang nobelang "The Red Badge of<br />Courage", usa ka nobela sa gubat, may mga sayop sa iyang termino-<br />militar. Ang magbabalak nga si John Keats may sayop usab sa iyang<br />balak nga "On Reading The Chapman's Homer" (imbes mogamit kang Balboa<br />isip unang nakakita sa Lawod Pasipiko, si Cortez maoy iyang nasuwat).<br />Karon, nakapamenos ba kini sa gibug-aton sa ilang mga obra? Nganong<br />pungkol ang Venus de Milo? Nganong way kilay si Mona Lisa? Nganong<br />may notang sayop si Mozart? Di kaha binata kon lalisan pa nato unsaon<br />paggamit ang "media noche" ug "noche buena"? Kinsa bay nakasulat og<br />sugilanong di masaway? Matod sa Bibliya, ang unang molabayg bato sa<br />babaye kadtong walay sala.</p><p>Ang mga bug-at nga buhat sa alampat gikan sa atong subconscious ug<br />superconscious: mga kasinatian nga natigom lamang luyo sa atong kalag.<br />(SUMPAYAN)</p>Anonymousnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5155723271125977409.post-42470154741406015792009-03-03T00:29:00.000+08:002009-03-16T17:07:56.686+08:00Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon (2)MUBONG KURSO SA PAGSULAT OG SUGILANON--2 (Seryal ni Omar Khalid)<br />Sinulat ni Omar Khalid<p>(Ikaduhang Bahin)<br />TAUDTAOD na kong naniid sa lakat sa atong katitikang Binisaya sukad<br />nga nakamatngon akog buot sa kalamian sa mga lalang sa imahinasyon.<br />Gani, mao usab kiniy hinungdan nga nahagit ang gamay kong katakos<br />aron sunogon ang kilay tungod sa pag-alisuso sa tinguha nga makat-on<br />gayod sa arte sa panugilanon. Tinuod ang kabatid halayo pa kaayo<br />kanako apan namasin lang ko nga makapaambit.<br /> Sagad sa nahinagbo kong nagtuon-tuon (sagad mga young blood<br />writers ning Bisaya magasin) mangutana gayod unsaon ba paggambalay<br />ang usa ka hipno nga sugilanon. Pito ka tuig na ang milabay, mao usab<br />kining mga pangutanaha ang misantop sa akong hunahuna. Dili<br />ikatingala ang maong pangutana. Kay mahibulong man ugod kita nga<br />kasayon bang basahon sa usa ka sugilanon apan nganong lisod mang<br />sulaton. Hunahunaa lang nga nag-atubang ka karon sa usa ka blangkong<br />papel nga pun-on mo sa mga pulong nga mahimong tinuod diha sa<br />imahinasyon sa mga magbabasa.<br /> Ang akong gibuhat kaniadto sa nagsugod-sugod pa ko mao ang<br />pag-ugmad sa akong kinaiya sa pagsulat (writing habit). Kini mao ang<br />pagsulat nga libre ug gawasnon aron mabaid ang akong kaisog sa<br />pagpakiglayog sa daghang mga pulong. Sulat lang sa way lingi-lingi<br />bisan asa mapandol ang imahinasyon. Sa madugayg sa madali may masubay<br />ka rang maayong dalan. Sa tumoy sa bangaw may tibod sa bulawan, matod<br />sa awit. Angay kitang masayod nga ang magsusulat mosulat gayod sa way<br />paghunong. Sa way paghunong? Oo! Kay ang trabaho sa magsusugilanon<br />nagsugod dihang siya mimata sa kabuntagon hangtod sa pagtuktugaok sa<br />laing kabuntagon. Ang paghunahuna unsay sulaton maoy unang lakang.<br />Unang lakang, kay may hagit pang nagpaabot sa unahan. Ug batyaga nga<br />sugod karon, nabunyagan ka na sa ngalang magsusulat. Kabahin ka na sa<br />giingon sa usa ka batid nga "the unacknowledge legislators of the<br />world".<br /> Ang magsusulat nagtan-aw kanunay sa tanang mga esena sa<br />kinabuhi nga kanunayng bag-o sa iyang mga mata; sama sa usa ka bata<br />nga ang pangisip kanunayng puno sa mga pangutana. Ang magsusulat usa<br />ka bisyonaryo. Ang ordinaryong hitabo, mahimong usa ka dakong<br />sugilanon kon mahatagan tag igong pagpamalandong. Usa ka klasikong<br />pananglitan mao ang nasuwat ni Fred F. Monternel nga "May<br />Kasingkasing Magmaya Matag Bunok Sa Ulan" (Bisaya, Hulyo 12, 2000).<br />Kon ang kaordinaryo maoy hisgotan, ambot kon may molabaw pa ba sa<br />maong sugilanon. Kasugiran sa mga ordinaryong tawo sa ilang mga<br />ordinaryong kalipay. Ang mga karakter naguol kay ang ilang pangita<br />(nga mao ang pagkariton sa pinalit sa mga tawo sa merkado) gihulga sa<br />kapakyas sanglit mibunok ang ulan. Apan nakakita silag paagi nga ang<br />pag-ulan mahimong "makapamaya sa ilang kasingkasing". Gihimo nilang<br />tulay sa mga tawo ang kariton ug busa nakakuwarta ra gihapon. Di ba<br />ordinaryo ra? Apan luyo sa iyang kaordinaryo makita nato kon giunsa<br />sa tawo pagsukol sa iyang suliran. Nakita nato ang atong kaugalingon<br />sa maong sugilanon. Lagmit lain kitag mga "kariton" ug mga "ulan"<br />apan sama sa sugilanon, kita di mahadlok. Kadakong kapuslanan sa<br />sinulat paghatag kanatog laing mga panlantaw ning kinabuhi.<br /> Tan-awa ang katahom sa laing anggulo. Kay ang katahoman<br />halayo kaayo sa ordinaryong mga pagbati, laing maalamon ang nag-<br />ingon. Pagsulat uban ang gugma ug kini ang maghatag og lana sa imong<br />tangkaraw.<br /> Ang mga magsusugilanon sa gawas nga nabantog sa kayano sa<br />sugilanon mao si Anton Chekhov ug Guy de Maupassant. Apan<br />kahibulongan nga hangtod karon ang ilang mga obra ato pang gibasa ug<br />kanunayng naghagit sa pagtuon sa mga eskolar ug kritiko. Sa atong<br />katitikang Binisaya ang kayano usab ni Gumer Rafanan nakapahimo<br />niyang bantogan, ma-balak o ma-sugilanon. Busa —<br /> Kayano! Kayano! Kayano!<br /> Ayaw pangambisyon sa giingong literary stories. Kon ikaw may<br />igo nang katakos, kini moabot kanimo sa wa damhang higayon. Una sa<br />tanan, kinahanglan masabtan gayod ang imong sinulat nga bisan daghan<br />og gilaktoran apan wa gayoy nalibanan. Matag pulong may iyang<br />kapuslanan. Dili paturagas. Kini ang unang birtud sa kabug-at.<br /> May mga sinulat nga usahay mahibulong ka. Maayong pagkahan-ay<br />apan wa ka ganahi. Patay. Morag di masabtan kon unsay kulang. Dili<br />asin, dili betsin, dili suka. Daghan ang mga magsusulat nga ingon<br />niini apan di ko na lang hinganlan kinsa kay numero unong kriminal<br />ang pagtaas sa presyon sa dugo. Sagad sa mga sugilanon nga "patay"<br />mao ang bahin sa mga karakter nga way kalig-on. Stereotype kun<br />typecast. Kana bang giingon sa hilawng mga kritiko nga: "nganong ato<br />man gyong himoong bida ang mga rebelde, kawatan, ubp". Angay tang<br />timan-an nga ang trabaho sa magsusugilanon dili mao ang pagsilot sa<br />mga kriminal; labaw nang dili ang paghimong santos sa mga buotan. Ang<br />buhat sa usa ka maayong magsusugilanon mao ang paghatag og "mata" sa<br />tanan pamasin nga kitang tanan makabaton og katakos alang sa<br />ikaduhang konsiderasyon sa pipila ka bahin sa kinabuhi sa usa ka<br />tawo. Kita ang mopasundayag sa atong pagkatawhanon luyo ning<br />kinabuhia. Responsibilidad moral? Oo, husto ka higala. Ang maayong<br />magsusulat anaa usab niana. Mao bitawng hatagan tag konsiderasyon ang<br />pipila ka matang sa tawong typecasted na tungod sa atong<br />resposibilidad moral. Daotan ba diay kon makakita kitag katarong kang<br />Brando Bandido o kang James Bond? Nganong nalingaw ka kang Bondying<br />(Da Adbentyurs ob Inting en Bondying, usa ka serial nga komiks sa<br />Bisaya) nga di mosulod sa iyang klase (ang bata nga tapolan mosulod<br />sa iyang klase typecasted gihapon nga di sulundon)? Kay kon mao,<br />unsang matanga sa moralidad ang buot natong umolon? Ang sugilanon usa<br />ka kalingawan, dili usa ka monasteryo. Ania ang laktod: pangitaa ang<br />katarong bisan diha sa giisip nga mga daotan, pangitaa ang daotan<br />bisan sa giisip natong mga matarong. Pangitaa ang mga libakera bisan<br />diha sa midawat sa komunyon. Pangitaa ang kasalbahis bisan diha sa<br />tinamod nga mga banay sa katilingban; ang malumong kasingkasing sa<br />mga kriminal. Karon, anaa na sa imong kamot ang sugilanong nagpanikad<br />sa kinabuhi.<br /> Subaya ang kamatuoran sa kinabuhi aron makaila ka unsay<br />karakter nga ideal (anaa lang sa hunahuna) ug real (anaa gayod). Aw,<br />nangita man kaha ta sa reality. Kinsay makausab sa reality? Ang tawo<br />nag-idealized kanunay sa unsay moral apan ang iyang nature sukwahi<br />kanunay: malisyoso, corrupted, imoral sa gilagda niyang mga<br />panukdanan.<br /> May katuyoan ang sugilanon. Duna kiniy buot ingnon. May punto<br />ang tagsulat nga buot ipalungtad. Kay kon kini wala, ang tinta mo<br />nausik. Ang mga pagtulun-an ni Kristo iyang gipakita sa makalingawng<br />mga sugilanon (sanglitanan). To drive home a point, matod sa mga<br />Ingles.<br /> Ang maayong sugilanon nagbaton sa sense of urgency. Way<br />daghang tuyok-tuyok. Way daghang salto-salto. Morag manok-teksas sa<br />bulangan nga mokanuos pagkupog. Kataw-an sa mga puntos ang manok nga<br />sukol-dagan ug way labok. Kon ang sugilanon mo kuwang sa lansad, di<br />maayong pustaan kay alkanse sa ariba. Ang gusto sa mga magbabasa:<br />inighuslo sa bayna, kupog dayon.<br /> Husto ang panukiduki. Apan bisan pa sa kamasangkaron sa imong<br />mga panigsusi; ibutang ta, anaa na nimo ang tanang datos, kana di pa<br />garantiya nga mosangpot sa kanindot ang usa ka obra. Angay tang<br />masayran nga mobasa kita og sugilanon di tungod sa impormasyon kay<br />ang tawo napuno na niana. Ang apson sa mga magbabasa mao ang emosyon.<br />Duna ba goy nakahilak nga magbabasa kay maayong mogamit ang tagsulat<br />sa teknikalidad unsaon pagdakop ang usa ka kriminal? Wala tingali. Si<br />Stephen Crane nga bantogan sa iyang nobelang "The Red Badge of<br />Courage", usa ka nobela sa gubat, may mga sayop sa iyang termino-<br />militar. Ang magbabalak nga si John Keats may sayop usab sa iyang<br />balak nga "On Reading The Chapman's Homer" (imbes mogamit kang Balboa<br />isip unang nakakita sa Lawod Pasipiko, si Cortez maoy iyang nasuwat).<br />Karon, nakapamenos ba kini sa gibug-aton sa ilang mga obra? Nganong<br />pungkol ang Venus de Milo? Nganong way kilay si Mona Lisa? Nganong<br />may notang sayop ni Mozart? Di kaha binata kon lalisan pa nato unsaon<br />paggamit ang `media noche' ug `noche buena'? Kinsa bay nakasulat og<br />sugilanong di masaway? Matod sa Bibliya, ang unang molabayg bato sa<br />babaye kadtong walay sala.<br /> Ang mga bug-at nga buhat sa alampat gikan sa atong<br />subconscious ug superconscious: mga kasinatian nga natigom lamang<br />luyo sa atong kalag.<br />(MAY SUMPAY)</p>Anonymousnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5155723271125977409.post-24954527485598314692009-03-03T00:31:00.001+08:002009-03-16T17:07:24.974+08:00Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon (Seryal ni Omar Khalid)Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon<br />Ni Omar Khalid<p>(Pasiuna: Kining maong artikulo kabahin sa seryal nga gisuwat sa<br />tagsulat og napatik na sa magasing Bisaya. Gituyo kini pagpagawas<br />dinhi alang niadtong atong kaubanan sa balayan nga buot makat-on<br />pagsuwat og sugilanon. Ang Omar Khalid takubang-ngalan ni Richel<br />Dorotan nga mao karoy literary editor sa magasing Bisaya. Ang iyang<br />seryal anaa na karon sa ika-13 nga bahin sa Bisaya. Mangayo sab siyag<br />pidbak ninyo kon buot ba ninyong iposte tanan dinhi ang uban pang mga<br />bahin sa iyang seryal. Sa pagkakaron, kini pakati lang una alang<br />niadtong dunay interes nga makakat-on sa pagsulat og sugilanon. Ang<br />tagsulat mananaog sa Unang ug Ikaduhang Ganti sa sugilanon sa<br />Bathalad-Cebu naiadtong 2004. Sa 2003, siya usab ang midaog sa<br />Ikaduha ug Ikatulong Ganti sa Sugilanon sa Bathalad-Mindanao.<br />Mananaog sab siyag unang ganti sa Interschool Three-Act Play writing<br />contest niadtong 1998 Centennial Celebration sa iyang ug napasundayag<br />sa mga magdudula sa Cebu Roosevelt Memorial Colleges. Ikaduhang Ganti<br />usab siya sa tigi sa balak nga gipasiugdahan sa Sunstar Superbalita<br />sa Cebu niadtong 2004.)</p><p>KON way problema, way sugilanon. Ang nakainteresado ning kinabuhia<br />mao ang problema. Matod sa awit Binisaya: "Bakakon ang mosulti nga<br />siya way suliran. / Bisag dato bisan pobre tanan dunay kagul-anan. /<br />Ang batang mahimugso niining kalibotan, tungod sa suliran, hilak<br />hibatian." Bitaw. Wa magbakak ang awit.<br />Kang kinsang problema ang atong sulaton? Kadaghan. Kon problema ang<br />hisgotan, kini ang numero unong hinungdan nganong di mahutdag trabaho<br />ang mga batid sa saykolohiya, ug puno kanunay ang hospital alang sa<br />nalisoan sa turnilyo.<br /> Ug kadtong mga balidong mga problema lamang ang sulaton.<br />Unsaon pagbanabana sa bug-at nga problema? Kana depende sa matang sa<br />pagka tawo sa imong karakter. Ang dato di maproblemag bugas. Kon kini<br />maoy problema nga gilatayan sa imong sugilanon, napakyas ka. Ang<br />pobre di maproblemang graheanan sa kotse. Di kini kabahin sa<br />reyalidad sa iyang kalibotan. Kon kini ang imong subayon, katulog na<br />lang kay basig mas katuohan pa ang imong damgo kay sa anaa karon sa<br />talad mong sulatanan.<br /> Kita di mawala, matod ni William Faulkner, tungod kay kita<br />may kalag. Kahibulongan bitaw nganong sa kalisod sa atong mga<br />problema, makangisi gihapon kita sa atong mga higala. Kaanindot nga<br />kinabuhi bisan sa mga problema. Busa ang sugilanon bahin sa problema<br />tungod kay mao kana kita. Sulbaron sa karakter ang problema, pakyas<br />man kon molampos. Makigbugno siya sa kusog nga agos sa kinabuhi. Tan-<br />awang sapa, ang iyang dinagayday. Usahay hilom, tulugkaron, ug way<br />kibo sa iyang agos. Apan kinsay nagdahom sa unahan kini mahulog sa<br />usa ka busay, mapusgay sa kabatoan. Unya hilom na man, daw laylay sa<br />nagdukang inahan sa kagabhion. Sa kataposan, mahisangko siya sa<br />dughan sa dagat. Ug kini hilom na usab. Ingon ana ang sugilanon.<br /> Ang mga halinon kaayong nobela hilabihan kaadunahan niining<br />problema. May problema ang usa ka karakter nga mohatod ngadto sa<br />laing mga problema. Kahinganlan dinhi ang mga bantogang awtor sa<br />dekada 60 sama ni Mickey Spillane ug Max Brand. Ingon sa mga urban<br />cowboy ang mga karakter. Maglaway ka samtang magbasa sa ilang mga<br />nobela. Daw makapasmo kon di mo humanon sa pagbasa.<br /> Sagad sa abunda niini mao ang mga detective stories. Unsaon<br />pagsulbad sa krimen? Kinsay nagbuhat sa krimen? Usahay talagsaon pa<br />kaayog kasulbaran nga makapanakla ka. Ambot kon may makalabaw ba sa<br />kang Edgar Allan Poe ning kategoriyaha. Sa "The Gold Bug" gipakita<br />niya ang paagi unsaon paghubad sa usa ka tinipigang sulat aron<br />makaplagan ang bulawan. Kinsay magtuo nga ang mamumuno sa "The<br />Murders of Rue Morgue" usa diay ka orangutan? Sa nagtungha pa kita,<br />si Poe ang atong gisipit-sipitan ug lagmit way sinuwat niya nga wa<br />nato maukay. Makapaintriga ang iyang mga sugilanong bahin sa mga<br />maanyag nga babaye (apan pulos nangamatay) sama sa "Morella", "The<br />Assignation", "Legiea", ubp.<br /> Nagtuo ko nga kon nahimo pa lang mga tulisan ang mga<br />magsusugilanon, ambot kon hidakpan ba sa mga otoridad. Hanas silang<br />mangitag sulbad tungod sa kaadunahan sa imahinasyon.<br /> Ayawg kalimot nga ang sugilanon maoy pakigharong sa mga<br />suliran. Dili imo. Iya sa karakter nga maoy nagdala sa sugilanon. Imo<br />lang ang pagpanimon kay ikaw mao ang maglalalang sa daghang mga<br />kahibulongan sa kalibotan. Di ba ginganlan ka man og gamayng Bathala?<br /> Kon unsa kabug-at ang problema, kana ang banabanaon sa<br />magsusugilanon. Ayaw papas-anag usa ka sakong bato ang hulmigas. Ayaw<br />hatagig suliran ang karakter nga malisod uyamot ang pagsulbad sa<br />iyang katakos. Nakabantay ka sa gihimo sa mga segunda klaseng<br />pelikula nga kay wa na may mahimo ang karakter sa iyang suliran,<br />hatagan dayog liot sa direktor kun tagsulat. Wala na. Natabla ang<br />tanan. Gipatay na lang nga way hinungdan. Ug mopauli ka nga mosaad,<br />mag-usab pay layog!<br /> Ang mga dramaturgong Griyego (labi na ang mga hanas sa dulang<br />trahedya sama ni Sophocles, Aristophanes, Euripides) migamit sa deus<br />ex machina (Diyos sa makina) kon ang krisis sa karakter hilabihan na<br />kalisod. Dunay plataporma sa esenaryo nga molusad nga luwanan sa mga<br />Diyos aron luwason ang aktor. Apan kini gidawat nila kay kabahin man<br />sa kombensiyon sa ilang mga pagtuo. Sa atong panahon, kini di na<br />magamit.<br /> Kini ang akong proseso: Una, ang problema wa dahoma nga<br />moabot apan miabot. Ikaduha, mangitag paagi ang karakter nga kini<br />masulbad. Unya ang catharsis (pagsipong sa mga emosyon nga daw dakong<br />baha). Kon kini ang imong paagi, sayon ra ug lagmit maimo ang<br />pagakpak.<br /> Busa—<br /> May karakter nga adunay problema ug siya mangitag sulbad.<br />Sayon ra. Matod ni Junne Cañizares, kapakapa lang kay sa madugayg sa<br />madali maantigo ka rang molangoy. Apan kini sab ang ako: Ayawg<br />pangahas og tidlom sa dakong lawod kon wa kay manluluwas. Kini lang<br />una: suwata ang duol sa imong kasingkasing, ang anaa sa imong<br />kasilinganan. Kini nagtipig gihapon og dagkong sugilanon nga wa mo<br />lang himatikdi.<br /> Kon miungot ang imong dagang, kana usa ka dakong problema.<br />Karon, naa ka nay temang mahimong sulaton.<br />(Sumpayan unya nato)</p>Anonymousnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5155723271125977409.post-2873580810845080622009-03-03T00:03:00.001+08:002009-03-16T17:04:00.313+08:00Mubong Kurso Pagsulat Og Sugilanon (Pagpaila)Ni Omar Khalid<p>(Pasiuna: Kining maong artikulo kabahin sa seryal nga gisuwat sa<br />tagsulat og napatik na sa magasing Bisaya. Gituyo kini pagpagawas<br />dinhi alang niadtong atong kaubanan sa balayan nga buot makat-on<br />pagsuwat og sugilanon. Ang Omar Khalid takubang-ngalan ni Richel<br />Dorotan nga mao karoy literary editor sa magasing Bisaya. Ang iyang<br />seryal anaa na karon sa ika-13 nga bahin sa Bisaya. Mangayo sab siyag<br />pidbak ninyo kon buot ba ninyong iposte tanan dinhi ang uban pang mga<br />bahin sa iyang seryal. Sa pagkakaron, kini pakati lang una alang<br />niadtong dunay interes nga makakat-on sa pagsulat og sugilanon. Ang<br />tagsulat mananaog sa Unang ug Ikaduhang Ganti sa sugilanon sa<br />Bathalad-Cebu naiadtong 2004. Sa 2003, siya usab ang midaog sa<br />Ikaduha ug Ikatulong Ganti sa Sugilanon sa Bathalad-Mindanao.<br />Mananaog sab siyag unang ganti sa Interschool Three-Act Play writing<br />contest niadtong 1998 Centennial Celebration sa iyang ug napasundayag<br />sa mga magdudula sa Cebu Roosevelt Memorial Colleges. Ikaduhang Ganti<br />usab siya sa tigi sa balak nga gipasiugdahan sa Sunstar Superbalita<br />sa Cebu niadtong 2004.)</p><p>KON way problema, way sugilanon. Ang nakainteresado ning kinabuhia<br />mao ang problema. Matod sa awit Binisaya: "Bakakon ang mosulti nga<br />siya way suliran. / Bisag dato bisan pobre tanan dunay kagul-anan. /<br />Ang batang mahimugso niining kalibotan, tungod sa suliran, hilak<br />hibatian." Bitaw. Wa magbakak ang awit.<br />Kang kinsang problema ang atong sulaton? Kadaghan. Kon problema ang<br />hisgotan, kini ang numero unong hinungdan nganong di mahutdag trabaho<br />ang mga batid sa saykolohiya, ug puno kanunay ang hospital alang sa<br />nalisoan sa turnilyo.<br /> Ug kadtong mga balidong mga problema lamang ang sulaton.<br />Unsaon pagbanabana sa bug-at nga problema? Kana depende sa matang sa<br />pagka tawo sa imong karakter. Ang dato di maproblemag bugas. Kon kini<br />maoy problema nga gilatayan sa imong sugilanon, napakyas ka. Ang<br />pobre di maproblemang graheanan sa kotse. Di kini kabahin sa<br />reyalidad sa iyang kalibotan. Kon kini ang imong subayon, katulog na<br />lang kay basig mas katuohan pa ang imong damgo kay sa anaa karon sa<br />talad mong sulatanan.<br /> Kita di mawala, matod ni William Faulkner, tungod kay kita<br />may kalag. Kahibulongan bitaw nganong sa kalisod sa atong mga<br />problema, makangisi gihapon kita sa atong mga higala. Kaanindot nga<br />kinabuhi bisan sa mga problema. Busa ang sugilanon bahin sa problema<br />tungod kay mao kana kita. Sulbaron sa karakter ang problema, pakyas<br />man kon molampos. Makigbugno siya sa kusog nga agos sa kinabuhi. Tan-<br />awang sapa, ang iyang dinagayday. Usahay hilom, tulugkaron, ug way<br />kibo sa iyang agos. Apan kinsay nagdahom sa unahan kini mahulog sa<br />usa ka busay, mapusgay sa kabatoan. Unya hilom na man, daw laylay sa<br />nagdukang inahan sa kagabhion. Sa kataposan, mahisangko siya sa<br />dughan sa dagat. Ug kini hilom na usab. Ingon ana ang sugilanon.<br /> Ang mga halinon kaayong nobela hilabihan kaadunahan niining<br />problema. May problema ang usa ka karakter nga mohatod ngadto sa<br />laing mga problema. Kahinganlan dinhi ang mga bantogang awtor sa<br />dekada 60 sama ni Mickey Spillane ug Max Brand. Ingon sa mga urban<br />cowboy ang mga karakter. Maglaway ka samtang magbasa sa ilang mga<br />nobela. Daw makapasmo kon di mo humanon sa pagbasa.<br /> Sagad sa abunda niini mao ang mga detective stories. Unsaon<br />pagsulbad sa krimen? Kinsay nagbuhat sa krimen? Usahay talagsaon pa<br />kaayog kasulbaran nga makapanakla ka. Ambot kon may makalabaw ba sa<br />kang Edgar Allan Poe ning kategoriyaha. Sa "The Gold Bug" gipakita<br />niya ang paagi unsaon paghubad sa usa ka tinipigang sulat aron<br />makaplagan ang bulawan. Kinsay magtuo nga ang mamumuno sa "The<br />Murders of Rue Morgue" usa diay ka orangutan? Sa nagtungha pa kita,<br />si Poe ang atong gisipit-sipitan ug lagmit way sinuwat niya nga wa<br />nato maukay. Makapaintriga ang iyang mga sugilanong bahin sa mga<br />maanyag nga babaye (apan pulos nangamatay) sama sa "Morella", "The<br />Assignation", "Legiea", ubp.<br /> Nagtuo ko nga kon nahimo pa lang mga tulisan ang mga<br />magsusugilanon, ambot kon hidakpan ba sa mga otoridad. Hanas silang<br />mangitag sulbad tungod sa kaadunahan sa imahinasyon.<br /> Ayawg kalimot nga ang sugilanon maoy pakigharong sa mga<br />suliran. Dili imo. Iya sa karakter nga maoy nagdala sa sugilanon. Imo<br />lang ang pagpanimon kay ikaw mao ang maglalalang sa daghang mga<br />kahibulongan sa kalibotan. Di ba ginganlan ka man og gamayng Bathala?<br /> Kon unsa kabug-at ang problema, kana ang banabanaon sa<br />magsusugilanon. Ayaw papas-anag usa ka sakong bato ang hulmigas. Ayaw<br />hatagig suliran ang karakter nga malisod uyamot ang pagsulbad sa<br />iyang katakos. Nakabantay ka sa gihimo sa mga segunda klaseng<br />pelikula nga kay wa na may mahimo ang karakter sa iyang suliran,<br />hatagan dayog liot sa direktor kun tagsulat. Wala na. Natabla ang<br />tanan. Gipatay na lang nga way hinungdan. Ug mopauli ka nga mosaad,<br />mag-usab pay layog!<br /> Ang mga dramaturgong Griyego (labi na ang mga hanas sa dulang<br />trahedya sama ni Sophocles, Aristophanes, Euripides) migamit sa deus<br />ex machina (Diyos sa makina) kon ang krisis sa karakter hilabihan na<br />kalisod. Dunay plataporma sa esenaryo nga molusad nga luwanan sa mga<br />Diyos aron luwason ang aktor. Apan kini gidawat nila kay kabahin man<br />sa kombensiyon sa ilang mga pagtuo. Sa atong panahon, kini di na<br />magamit.<br /> Kini ang akong proseso: Una, ang problema wa dahoma nga<br />moabot apan miabot. Ikaduha, mangitag paagi ang karakter nga kini<br />masulbad. Unya ang catharsis (pagsipong sa mga emosyon nga daw dakong<br />baha). Kon kini ang imong paagi, sayon ra ug lagmit maimo ang<br />pagakpak.<br /> Busa—<br /> May karakter nga adunay problema ug siya mangitag sulbad.<br />Sayon ra. Matod ni Junne Cañizares, kapakapa lang kay sa madugayg sa<br />madali maantigo ka rang molangoy. Apan kini sab ang ako: Ayawg<br />pangahas og tidlom sa dakong lawod kon wa kay manluluwas. Kini lang<br />una: suwata ang duol sa imong kasingkasing, ang anaa sa imong<br />kasilinganan. Kini nagtipig gihapon og dagkong sugilanon nga wa mo<br />lang himatikdi.<br /> Kon miungot ang imong dagang, kana usa ka dakong problema.<br />Karon, naa ka nay temang mahimong sulaton.<br />(Sumpayan unya nato)</p>Anonymousnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5155723271125977409.post-58834948805881551442009-03-02T23:32:00.000+08:002009-03-02T23:34:17.056+08:00Ang Tawo Nga Nangita Sa Kasingkasing Sa HabagatAng Tawo Nga Nangita Sa Kasingkasing Sa Habagat<br />Sugilanon ni Omar Khalid<br />[Mananaog gihapon ni sa usa ka tigi niadtong 2003.]<p>NAMAT-AN ko siya nga piskay ug puno sa kinabuhi. Kini sukwahi sa<br />akong nasaksihan kaniya sa milabayng buntag. Tingali may alibyo ang<br />iyang samad nga akong gipanghampolan sa lapyong mga salibunhon. Wa ko<br />siya tandoga sukad sa iyang paghibutho nga samaron ug puno sa mga<br />pangos. Nagtuo ko nga ang pagtukbil kaniya sa maong panghitabo dili<br />makaayo. Ang maong kasinatian may iya ra unyang dapit sa kahasol sa<br />tawo nga angay iasoy sa tukmang higayon. Kon unsa man, nagtuo ko nga<br />kini sama sa tanghaga nga gikipi sa dagat.</p><p>Layo ang latos sa iyang panan-aw samtang naglantaw lahos sa bentana<br />sa payag; milawig sa nagrumpi nga dagat… gidagsa sa dapit nga dili na<br />maabot sa akong pangagpas… nagbilig hagit nga kanunayng nagtunol og<br />kalibog sa buot magpakisusi. Nahimong pangutana ang iyang pag-abot<br />ning akong payag daplin sa baybayon kay wala man siyay gikasugilon<br />kanako. Natugkad ko nga ang tawo usa ka anod sa kapalaran apan niini,<br />siya way gikasugilon.</p><p>"Ania ang imong pamahaw," gitandog ko ang iyang paghitiltil sa<br />kahilom nga nag-akbo sa salingkamot sa tamboanan.</p><p>Mipasalamat siya ug gikab-ot ang pagkaon. Miyaka siya sa salog nga<br />nag-igno nga di hisagirohan ang dakong samad sa iyang paa nga<br />gibugkosan kog dugnit nga saguran. Miping-it ang iyang nawong samtang<br />mipugos pagbakyaw sa iyang mga bukton nga nagan-os sa pangog ug bun-<br />og.</p><p>"Ang imong pag-atiman kanako nakahasol kaayo sa imong kinabuhi."<br />Gihanggop niya ang lugawng lanot nga gitambawan kog diyotayng una sa<br />ginamos. Nalipay kong sa unang higayon, giganagan siyang mikaon.</p><p>"Unta og nakalusad pa ako, makasuwa unta ikaw ug til-ogon. Apan<br />kining kulyada maoy mabasol."</p><p>"Ayaw kanag hunahunaa, Iyo—"</p><p>"Berto. Berto Magpayo."</p><p>Miyango-yango siya. Unya gidumol na usab sa iyang baba ang ngabil sa<br />yahong nga nahipihip sa lugaw.</p><p>"Misayo kog mata aron mahuktan ang pukot. Maayo na lang manaksay<br />karon mentras naghasi kining hangin." Gilikayan ko nga susihon ang<br />iyang ngalan. Gipaabot ko nga ang tawo mosumpay ug mohukas sa iyang<br />tinagoan. Apan kay wa man siyay gikatubay, mipuno ko: "Ang imong<br />paghiabot sa Punta Cruz usa ka pangutana. Wala kay gikasugilon niini."</p><p>Nahilom siya. Ingon sa diha siyay gihagpat sa iyang kaisipan nga<br />nawani sa iyang pagsilibudhay. Bisan ang nag-irog nga taobon didto sa<br />awo nga giatngan sa mga mananaksay og gisaw, wa makakighod sa bugno<br />sa pagbati nga tingali anaa karon naglungkaob sa iyang dughan.<br />Nanghupaw siya ug nakuwadro pagbalik ang iyang bayhon sa bukas nga<br />tamboanan. Gilantaw niya ang nagbukal nga dagat. Sa tabok, makita ang<br />Isla Gimbawian nga giulang sa luag nga dughan sa bukana nga nag-unlan<br />sa piliw sa Punta Cruz. Walay makita bisan usa ka mamamasol nga<br />nagpalawod tungod sa kalisang sa habagat. Nabati ko ang kusog nga<br />tinapya-tapya sa dagat nga giduot sa hawon ug taobon.</p><p>USA kadto ka kaadlawon sa akong pagpangitang sa kantil. Nagtaghoy-<br />taghoy akong namugsay pauli samtang girumbo ang parola sa Dakong Bato<br />nga maoy tungdonon sa mga mananagat nga mamauli panahon sa kagabhion.<br />Nalipay kong naghunahuna nga nakadawi og mamsa kay kon pananglit<br />motira na usab ang habagat sa Negros nga nahimong tultolonon sa<br />panahon matag tuig, aduna akoy makuot-kuot. Misugod na niadto og liso<br />ang hangin nga maoy kaaway sa mga mananagat ning among balangay.<br />Lisod pangitangan ang bukana sa Punta Cruz kon tinghabagat kay ianod<br />ang batoan sa kitang kon hampakon sa bawod. Bansada ang bukana kon<br />tingkulyada gawas nga tugaw kaayo ang dagat. Ang mga mananagat<br />mapugos og dayo sa isla kay kini salipod ug isdaanon.</p><p>Si Anong nanapit unta nako nga molawig ngadto sa Gimbawian. Apan<br />gibalibaran ko siya sa katarongan nga naahag na sa tamasok ang kasko<br />sa akong sakayan. Dinhi lang una ko managinot sa bukana, giingnan ko<br />siya.</p><p>Maayo ra gayong wa ko mahingag og kuyog nilang Anong nga nanayo<br />ngadto sa Gimbawian kay nabaniog ang balita nga gisulong kuno sa mga<br />sundalo ang isla nga gituohang gisalagan sa mga rebelde. Igo-igo<br />lamang ang kamad-an sa isla apan kini nahimong tagutong sa pundok.<br />Napukan ang mga rebelde sa panggubatan apan sila midaog sa diwa.<br />Napaslag ang kalinaw sa dapit nga maoy gisaligan sa mga mananagat sa<br />Punta Cruz ug sila si Anong wa igdungog. Nagtuo ako nga napagan sila<br />sa panagsangka nga mikalas og daghang kinabuhi. Gawas sa maong taho,<br />wa nay balita nga nagtuki bahin niini. Ang panagsangka nahimo na<br />lamang kabahin sa kasaysayan sa dapit nga ang pagatpatan sa isla<br />lamang ang makasugid. Bisan ang habagat nga nagtultol paghapit sa<br />dapit way gikaasoy sa mangilngig nga hitabo.</p><p>Nagpahigad ang akong sakayan nga naglikay nga masangad ang sag-od sa<br />takot simpig sa parola sa Dakong Bato sa dihang may nakita akong<br />sakayan nga nagpundo nga daw nagpalaban sa mahait nga kabatoan sa<br />pangpang. Ang sinipit niini nagkuma sa batong lunggan nga gitarokan<br />sa parola. Ang tumoy sa pisi didto gipakgot sa pamawong sa sakayan<br />nga nagpugong nga dili ianod balik sa lawod.</p><p>Kalit akong gipiog sa kakulba nga naglantaw sa sakayan. Ngitngit pa<br />apan sinati nako ang lus-aw nga bulok-asul nga budlis-budlis bisan<br />pag wa ko na makita ang pintal sa kuberta. Kang Anong kini! Apan hain<br />si Anong? Ang kalibog ug kabalaka nagsungag sa akong kahiladman.</p><p>Giariya ko ang akong sinipit ug inanayng gipatagustos ang pisi. Ang<br />pundo nga nakasarap og guang lig-ong mipugong sa sakayan. Giligwatan<br />ko ang ulin aron batokan ang kusog nga kinabya sa dagat nga mugna sa<br />linamba sa balod nga midumog sa pangpang sa Dakong Bato. Gikab-ingan<br />ko sa tukon ang palahos sa sakayan ni Anong sa pamasin nga dili<br />malastar sa hawon. Gilaod sa laing pisi ang masigkasakayan. Apan dili<br />si Anong ang akong nasagap didto sa luwang nga hapit na saopi sa<br />hinubigon! Usa ka tawo nga samaron, walay bisan diyotayng salimbong,<br />walay panimuot nga sukad, wa ko pa ikahibalag.</p><p>Ang kaluoy nagbutad kanako sa pagbalhin kaniya sa akong sakayan.<br />Gibuhian ko ang sakayan ni Anong nga dali sab kaayong gisantak sa<br />sulog paingon sa lawod.</p><p>Karon, ang tawo nahimong binuhat nga walay ngalan sa suok sa akong<br />payag. Kon kinsa siya, ako wala niya suginli.</p><p>"UNSAY balita sa kagubot didto sa Gimbawian, Iyo?" tul-id ang iyang<br />pangutana nga mikab-ot sa katugnaw sa kabuntagon.</p><p>"Namingaw ang isla. Napayhag ang kuta sa mga rebelde human hulgi og<br />bomba sa militar. Nahimo kining dapit sa wa ikalubong nga mga<br />minatay." Gilut-od ko ang yahong ug gihangwat aron dad-on didto sa<br />panghugasan.</p><p>Wala siya motingog. Nasigpatan kong gilantaw niya pagbalit ang bukana<br />sa Punta Cruz nga karon namuway sa balod nga nakigharong sa kapintas<br />sa habagat. Ang iyang apapangig mibantok ug nakita ko ang paghugot sa<br />iyang ngabil. Wala siyay timik nga nagpaminaw sa naglinugapak nga<br />baybayon. Ang kasuko sa habagat sa Agosto iyang nasaksihan.</p><p>"Unsang hangina kini, Iyo?" nangutana siya samtang naglino ako sa<br />iyang gikan-an. Ang iyang laghaw nga tingog mikuyog sa kisaw sa mga<br />balod.</p><p>"Habagat."</p><p>"Unsay mahimong kahinguhaan karon sa mga mananagat nga ania kining<br />hangin?" natataw ko ang kahingawa sa ganay sa iyang tingog. Ug kay wa<br />man akoy gikatubag, siya mipadayon: "Unsay atong makitang kaayohan sa<br />dapit nga gasa sa kagamhanan?"</p><p>Wa ko motubag. Gipasagdan ko siya sa pangutana nga mituhop sa akong<br />kahiladman. Ang Punta Cruz way damgo, way pangandoy. Ang mga<br />mananagat naanad na sa kaparat sa dagat. Dinhi, ang kinabuhi sa tawo<br />gikahalad na sa dagat. Dinhi, ang tawo daw kabahin sa taob, hunas;<br />hunas, taob. Dinhi, ang dagat maoy usa ka basahon; naglitok sa<br />pinulongan nga gitamdan sukad pa sa among unang mga ginikanan.<br />Usahay, ang dagat manggihatagon. Usahay, hakog. Apan bisan pa, ang<br />dapit malinawon nga nagpahimulos sa yanong kinabuhi.</p><p>Ang iyang pangutana nag-abyog og liboan ka mga kalibog sa akong<br />pangisip. Tinuod, ang Punta Cruz usa ka dapit nga nataligam-an sa<br />panahon. Lahi sa lungsod nga nagsapot kanunay sa kalipay sa kalag.</p><p>"Ug ang Punta Cruz nakontento? Samtang sa pikas tampi… sa laing mga<br />baybayon, ang tawo nagkaon sa kabuhong ug katagbaw sa kinabuhi…"</p><p>"Ang tawo sa yuta walay mahimo. Kita ubos sa usa ka kagamhanan. Angay<br />nga makontento sa unsay anaa." Gikab-ot ko ang upos sa inunay nga<br />gisuksok sa lugpit sa bungbong ug giduom.</p><p>"Aduna kitay mahimo, Iyo. Usbon ta ang hulagway sa katilingban. Kita<br />maoy mousab niini alang sa atong mga anak."</p><p>Nahimalingka ko. Wa ko ikahimuot kining iyang gisulti. Nganong<br />tugawon man ang kamalinawon sa Punta Cruz? Ang mga mananagat<br />nagpakabuhi nga malinawon. Apan kining tawo nga nagsandig sa<br />katarongan nga iyang nakit-an may tinguhang mousab sa nawong ning<br />among dapit.</p><p>"Ang Punta Cruz nakapasig-uyon sa habagat… ug kini nabuhi sa maong<br />paagi. Nganong ikaw dili mosalindot sa napalgang prinsipyo? Mokuyog<br />ka sa huros sa hangin. Sama sa habagat…" Gitutho ko ang gimaskadang<br />tabako didto sa gawas.</p><p>"Napukan diay kamo sa habagat!" matod niya sa gusbat nga panagway.</p><p>"Unsa kana?"</p><p>"Ang habagat may kapukanan kon pangitaon mo ang iyang kasingkasing."</p><p>"Dili mahimong batokan ang habagat. Malipoton kini. Bisan ang dagat<br />wa pa masayod unsaon kini pagharong. Dagatnon ako ug nasayod nga ang<br />habagat angayng pasagdan sa iyang kabangis."</p><p>"Dili, Iyo. Mahimo ninyong batokan ang habagat. Mahimo kon tinguhaon.<br />Oo, mahimo…"</p><p>Wa ko hisabti ang iyang gipanulti. Ako walay tinguha nga mokalawat sa<br />iyang hunahuna. Apan sa hilom gidayeg ko ang iyang kamahayagon. Ang<br />batan-on may luna sa iyang katilingban kun sa unsa mang butang<br />balaanon nga siya lamang ang nagtipig. Apan kini lapsaw sa akong<br />panabot.</p><p>Nanaog ko ug mipaingon sa dakong punoan sa bituon diin nagbitay ang<br />akong pukot.</p><p>GIKAHIBULONG sa balangay ang iyang paghiabot. Ang akong payag<br />nahimong unod sa pakisusi sa mga molupyo. Naglabi ang pangutana kon<br />kinsa kining hitsuraan nga tawo nga mikuyog kanako pagpuyo. Gihupay<br />ko ang ilang kabalaka nga ang ilang nakita usa ka di iglayong<br />paryente sa namatay kong kapikas. Kini mibakasyon ug nakaayon sa<br />huyuhoy sa baybayon. Si Maning, pamakak ko kanila sa tinuod niyang<br />ngalan, tawong mahigalaon ug nahigugma sa kinabuhing dagatnon.<br />Nakakaplag og kagubot sa siyudad ug nakahukom nga anhi magpalabay sa<br />panahon, hinubay ko kanila.</p><p>Nahiayon ang tawo sa ngalan nga gibunyag ko kaniya. Nadayag ang iyang<br />kaambongan dihang nagpaawot ug namarbas. Wa ko na tinguhaa nga<br />masayod pa sa gikumkom niyang tinagoan. Iya na sa kasaysayan ang<br />pagsusi kon kinsa siya ug diin gikan.</p><p>Nahikatawa ko dihang usa ka hapon sa Mayo, nalantawan kong may kauban<br />siyang dalaga nga nanglibod didto sa lapyahan. Matahom ang dalaga ni<br />Kompare Imong ug walay ulitawo nga wala mangindahay sa iyang pahiyom.<br />Mingaw ang baybayon kay wala pa makatakas ang mamungsoray didto sa<br />danghiligan. Nagpadinguldingol lang kong wala magkabana kanila<br />samtang nanastas sa gabok nga bahayan sa akong taksay. Nanglingkod<br />sila sa akong sakayan nga nagdungas sa baybayon.</p><p>Usa ka gabii sa dihang kami nanghigda, siya miingon kanako:</p><p>"Iyo, nahigugma ako."</p><p>"Kasaligan si Minda, Maning."</p><p>"Apan dili ako angay sa kinabuhing minyo. Luhag kaayo ang akong<br />kalag… ang akong kinabuhi may laing rumbo. May nagtinguha sa akong<br />anino."</p><p>Gihinubayan ko siya sa nahitabo sa akong pagtugbong sa lungsod. Ang<br />mga tawo sa merkado nagubot kay dihay usa ka kompaniya sa mga sundalo<br />nga nangita sa pangulo sa mga rebelde nga kuno nakaikyas niadtong<br />pagpuhag sa Gimbawian. Apan niini, siya wa maggunok. Ug sa dihang<br />buntogon na unta ako sa katulogon, siya miingon: "Mobiya ako dinhi sa<br />Punta Cruz."</p><p>"Ngano, Maning? Nasalta ang akong tingog nga mipasaw sa akong duka.</p><p>"Di ko buot nga matugaw ang inyong kamalinawon. Akoy tawo nga may<br />natan-awng kaayohan diha sa pakigbisog. Ug usab ang akong gugma…"</p><p>"MOLAWIG ka na?" Gibira ang akong panuni sa kahingawa. Tangkod na<br />karong usa ka tuig sukad sa iyang paghiabot kay ania na man usab ang<br />habagat.</p><p>"Gikinahanglan, Iyo Berto."</p><p>"Ug talikdan mo ang imong gugma?"</p><p>"Kana may panahon ra unya kon ako mahibalik."</p><p>"Ang sakayan ako nang gilusad sa lapyahan. Tua didto ang imong balon.<br />Tua na usab ang bugsay. Apan ang paingnan maoy usa ka pangutana nga<br />wa mo matubag."</p><p>"Pangitaon ko ang kasingkasing sa habagat. Buntogon ko kini aron ang<br />kalibotan magpuyo sa kahusay ug hawa sa panaog-daog."</p><p>"Dili mo mapukan ang habagat. Anugon ang kinabuhi ug kabatan-on."</p><p>"Ang kamatayon usa ka butang natural. Dili kahadlokan labi nag tungod<br />ug alang sa katarong." Ang lamparilya nga nagbitay sa haligi napad-ok<br />kay milusot sa hilang nga bungbong ang hangin sa Agosto. Wa ko siya<br />makita. "Ang gugma may masilakon na unyang bulok kon mapukan ko<br />kining kabangis sa habagat."</p><p>"Pag-ayo-ayo, Maning."</p><p>"Panalingini ako, Iyo."</p><p>"Ubanan ka unta sa grasya. Ang Diyos magbendisyon kanimo."</p><p>Miigot ang palid sa pultahan. Mihuot ang akong dughan. Ang kawili<br />nahimong kuyamoy sa kamingaw nga misugod paghinol sa akong kahiladman.</p><p>Sa gawas nagmangtas ang bulhot sa habagat. Nagdaguok ang lawod. Unya,<br />may nabati akong tinugalbong sa dagkong buto sa mga armas didto sa<br />lusaran. Apan kadali ra kaayong nawala kay gisakmit man sa nagbagrong<br />nga hangin.<br />(KATAPOSAN)</p>Anonymousnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5155723271125977409.post-21411154450320414152007-04-16T22:27:00.000+08:002007-04-16T22:35:14.831+08:00Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon<div class="moz-text-flowed" style="font-family: -moz-fixed; font-size: 13px;" lang="x-western">Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon<br />Ni Tomas Sumakwel<br /><br />Nganong Sugilanon Man Gyod?<br />(Unang Bahin)<br /><br />TAUDTAOD na kong naniid sa lakat sa atong katitikang<br />Binisaya sukad nga nakamatngon akog buot sa kalamian sa mga lalang sa<br />imahinasyon. Gani, mao usab kiniy hinungdan nga nahagit ang gamay<br />kong katakos aron sunogon ang kilay tungod sa pag-alisuso sa tinguha<br />nga makat-on gayod sa arte sa panugilanon. Tinuod nga ang kabatid<br />halayo pa kaayo kanako apan namasin lang ko nga makapaambit.<br /><br />Sagad sa nahinagbo kong nagtuon-tuon (sagad mga young writers sa<br />Bisaya magasin) mangutana gayod unsaon ba paggambalay ang usa ka<br />hipno nga sugilanon. Pito ka tuig na ang milabay, mao usab kining mga<br />pangutanaha ang misantop sa akong hunahuna. Dili ikatingala ang maong<br />pangutana. Kay mahibulong man ugod kita nga kasayon bang basahon sa<br />usa ka sugilanon apan nganong lisod mang sulaton. Hunahunaa lang nga<br />nag-atubang ka karon sa usa ka blangkong papel nga pun-on mo sa mga<br />pulong nga mahimong tinuod diha sa imahinasyon sa mga magbabasa.<br /><br />Ang akong gibuhat kaniadto sa nagsugod pa ko mao ang pag-ugmad sa<br />akong writing habit. Kini mao ang pagsulat nga libre ug gawasnon aron<br />mabaid ang akong kaisog sa pagpakiglayog sa daghang mga pulong. Sulat<br />lang sa way lingi-lingi bisan asa mapandol ang imahinasyon. Sa<br />madugayg sa madali may masubay ka rang maayong dalan. Sa tumoy sa<br />bangaw may tibod sa bulawan, matod sa awit. Angay kitang masayod nga<br />ang mga magsusulat mosulat gayod sa way paghunong. Oo! Kay ang<br />trabaho sa magsusugilanon nagsugod dihang siya mimata sa kabuntagon<br />hangtod sa pagtuktugaok sa laing kabuntagon. Ang paghunahuna unsay<br />sulaton maoy unang lakang. Unang lakang, kay may hagit pang nagpaabot<br />sa unahan. Ug batyaga nga sukad karon, nabunyagan ka na sa ngalang<br />magsusulat. Kabahin ka na sa giingon sa usa ka batid nga "the<br />unacknowledged legislators of the world".<br /><br />Ang magsusulat nagtan-aw kanunay sa tanang mga eksena sa kinabuhi nga<br />kanunayng bag-o sa iyang mga mata; sama sa usa ka bata nga ang<br />pangisip kanunayng puno sa mga pangutana. Ang magsusulat usa ka<br />bisyonaryo. Ang ordinaryong hitabo mahimong usa ka dakong sugilanon<br />kon mahatagan tag igong pamalandong. Usa ka klasikong pananglitan mao<br />ang nasuwat ni Fred F. Monternel nga "May Kasingkasing Magmaya Matag<br />Bulok Sa Ulan" (Bisaya, Hulyo 12, 2000). Kon ang kaordinaryo maoy<br />hisgotan, ambot kon may molabaw pa ba sa maong sugilanon. Kasugiran<br />sa ordinaryong mga tawo sa ilang ordinaryong mga kalipay. Ang mga<br />karakter naguol kay ang ilang pangita (nga mao ang pagkariton sa<br />pinalit sa mga tawo sa merkado) gihulga sa kapakyas sanglit mibunok<br />ang ulan. Apan nakakita silag paagi nga ang pag-ulan<br />mahimong "makapamaya sa ilang kasingkasing". Gihimo nilang tulay sa<br />mga tawo ang kariton ug busa nakakuwarta ra gihapon. Di ba ordinaryo<br />ra? Apan luyo sa iyang kaordinaryo makita nato kon giunsa sa tawo<br />pagsukol sa iyang suliran. Nakita nato ang atong kaugalingon sa maong<br />sugilanon. Lagmit lain kitag mga "kariton" ug mga "ulan" apan sama sa<br />sugilanon, kita di mahadlok. Kadakong kapuslanan sa sinulat paghatag<br />kanatog laing panlantaw ning kinabuhi.<br /><br />Tan-awa ang katahom sa laing anggulo. Kay ang katahoman halayo kaayo<br />sa ordinaryong mga pagbati, laing maalamon ang nag-ingon. Pagsulat<br />uban ang gugma ug kini ang maghatag og lana sa imong tangkaraw.<br /><br />Ang mga magsusugilanon sa gawas nga nabantog sa kayano sa ilang<br />sugilanon mao si Anton Chekhov ug Guy de Maupassant. Apan<br />kahibulongan nga hangtod karon ang ilang mga obra ato pang gibasa ug<br />kanunayng naghagit sa pagtuon sa mga eskolar ug kritiko. Sa atong<br />katitikang Binisaya ang kayano usab ni Gumer M. Rafanan nakapahimo<br />niyang bantogan, ma-balak o ma-sugilanon. Busa—<br /><br />Kayano! Kayano! Kayano!<br /><br />Ayaw pangambisyon sa giingong literary stories. Kon ikaw may igo nang<br />katakos, kini moabot kanimo sa di damhong higayon. Una sa tanan,<br />kinahanglan masabtan gayod ang imong sinulat nga bisan daghan og<br />gilaktoran apan wa gayoy nalibanan. Matag pulong may iyang<br />kapuslanan. Dili paturagas. Kini ang unang birtud sa kabug-at.<br /><br />May mga sinulat nga usahay mahibulong ka. Maayong pagkahan-ay apan<br />wala ka ganahi. Patay. Morag di masabtan unsay kulang. Dili asin,<br />dili betsin, dili suka. Daghan ang mga magsusulat nga ingon niini<br />apan di ko na lang hinganlan kinsa kay numero unong kriminal ang<br />pagtaas sa presyon sa dugo. Sagad sa mga sugilanon nga "patay" mao<br />ang bahin sa mga karakter nga way kalig-on. Stereotype kun typecast.<br />Kana bang giingon sa hilawng mga kritiko nga: "nganong ato man gyong<br />himoong bida ang mga rebelde, kawatan, ubp".<br /><br />Angay tang timan-an nga ang trabaho sa magsusugilanon dili mao ang<br />pagsilot sa mga kriminal; labaw nang dili ang paghimog santos sa mga<br />buotan. Ang buhat sa usa ka maayong magsusugilanon mao ang paghatag<br />og mata sa tanan pamasin nga kitang tanan makabaton og katakos alang<br />sa ikaduhang konsiderasyon sa pipila ka bahin sa kinabuhi sa usa ka<br />tawo. Kita ang mopasundayag sa atong pagka tawhanon luyo ning<br />kinabuhia. Responsibilidad moral? Oo, husto ka higala. Ang maayong<br />magsusulat anaa usab niana. Mao bitawng hatagan tag konsiderasyon ang<br />pipila ka matang sa tawong typecasted na tungod sa atong<br />responsibilidad-moral. Daotan ba diay kon makakita kitag katarong<br />kang Brando Bandido o kang James Bond? Nganong nalingaw ka kang<br />Bondying nga di mosulod sa iyang klase (ang bata nga tapolan mosulod<br />sa iyang klase typecasted gihapon nga di sulundon)? Kay kon mao,<br />unsang matanga sa moralidad ang buot natong umolon? Ang sugilanon usa<br />ka kalingawan, dili usa ka monasteryo.<br /><br />Ania ang laktod: pangitaa ang katarong bisan diha sa giisip nga mga<br />daotan, pangitaa ang daotan bisan sa giisip natong mga matarong.<br />Pangitaa ang mga libakera bisan diha sa midawat sa komunyon. Pangitaa<br />ang kasalbahis bisan diha sa tinamod nga mga banay sa katilingban;<br />ang malumong kasingkasing sa mga kriminal. Karon, anaa na sa imong<br />kamot ang sugilanong nagpanikad sa kinabuhi.<br /><br />Subaya ang kamatuoran sa kinabuhi aron makaila ka unsay karakter nga<br />ideal (anaa lang sa hunahuna) ug real (anaa gayod). Aw, nangita man<br />kaha ta sa reality. Kinsay makausab sa reality? Ang tawo nag-<br />idealized kanunay sa unsay moral apan ang iyang nature sukwahi<br />kanunay: malisyoso, mansado, imoral sa gilagda niyang mga panukdanan.<br /><br />May katuyoan ang sugilanon. Duna kiniy buot ingnon. May punto ang<br />tagsulat nga buot ipalungtad. Kay kon kini wala, ang tinta mo nausik.<br />Ang mga pagtulun-an ni Kristo iyang gipakita sa makalingawng mga<br />sugilanon (kun sanglitanan). To drive home a point, matod sa Iningles.<br /><br />Ang maayong sugilanon nagbaton sa sense of urgency. Way daghang tuyok-<br />tuyok. Way daghang salto-salto. Morag manok-teksas sa bulangan nga<br />mokanuos pagkupog. Kataw-an sa mga puntos ang manok nga sukol-dagan<br />ug way labok. Kon ang sugilanon mo kuwang sa lansad, di maayong<br />pustaan kay alkanse sa ariba. Ang gusto sa mga magbabasa: inighuslo<br />sa bayna, kupog dayon.<br /><br />Husto ang panukiduki. Apan bisan pa sa kamasangkaron sa imong mga<br />panigsusi; ibutang ta, anaa na nimo ang tanang datos, kana di pa<br />garantiya nga mosangpot sa kanindot ang usa ka obra. Angay tang<br />masayran nga mobasa kita og sugilanon di tungod sa impormasyon kay<br />ang tawo napuno na niana. Ang apson sa mga magbabasa mao ang<br />kalingawan nga ikadulot sa tagsulat, ang emosyon. Duna ba goy<br />nakahilak nga magbabasa kay maayong mogamit ang tagsulat sa<br />teknikalidad unsaon pagdakop ang usa ka kriminal? Wala tingali. Si<br />Stephen Crane nga bantogan sa iyang nobelang "The Red Badge of<br />Courage", usa ka nobela sa gubat, may mga sayop sa iyang termino-<br />militar. Ang magbabalak nga si John Keats may sayop usab sa iyang<br />balak nga "On Reading The Chapman's Homer" (imbes mogamit kang Balboa<br />isip unang nakakita sa Lawod Pasipiko, si Cortez maoy iyang nasuwat).<br />Karon, nakapamenos ba kini sa gibug-aton sa ilang mga obra? Nganong<br />pungkol ang Venus de Milo? Nganong way kilay si Mona Lisa? Nganong<br />may notang sayop si Mozart? Di kaha binata kon lalisan pa nato unsaon<br />paggamit ang "media noche" ug "noche buena"? Kinsa bay nakasulat og<br />sugilanong di masaway? Matod sa Bibliya, ang unang molabayg bato sa<br />babaye kadtong walay sala.<br /><br />Ang mga bug-at nga buhat sa alampat gikan sa atong subconscious ug<br />superconscious: mga kasinatian nga natigom lamang luyo sa atong kalag.<br />(SUMPAYAN)<br />----------<br /><br />Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon<br />Ni Tomas Sumakwel<br /><br />Ang Pagplano Sa Sugilanon<br />(Ikaduhang Bahin)<br /><br />ANG sugilanon usa ka panagsangka sa mga puwersa nga tawgon tag<br />conflict. Ang conflict maoy dalan nga subayon sa sugilanon. Ug mao ra<br />gayoy subayon. Gisultihan kita sa mga magtutudlo nga ang sagad sa<br />paboritong sangka sa sugilanon mao ang tawo batok isigkatawo, tawo<br />batok katilingban, tawo batok kalikopan, tawo batok kaugalingon, o<br />kaha tawo batok Diyos. Kini ang imong sulaton, bistehan.<br /><br />Ang sugilanon mahimo lamang lamian kon ang puwersa nga magsangka<br />pulos lig-on. Dili ordinaryo ug lisod ang paghatag og opinyon kinsa<br />ang magmadaogon. Unsay lami kon ang propesyonal nga boksingero makig-<br />andohay sa walay bansay? Ngano? Tungod kay tataw kaayo kinsa ang<br />magmadaogon.<br /><br />Kon ang sugilanon mo bahin sa usa ka ulitawo nga nangandam og maayo<br />aron sugton sa iyang gihalaran unya diay to, sa himanhiman pa,<br />giguroy lang niya ang babaye sa kalibonan kay humok kaayog ilong,<br />unsay kapuslanan sa iyang pangandam? Ang atngan sa magbabasa mao:<br />sugton na ba gyod kaha si Undo nga maayo na man ang iyang hinapay?<br />Kini ang subayon sa mat-an nga magsusulat. Apan ang ehemplo ta,<br />ilustrasyon lang kay kini way lami nga estorya. Busa—<br /><br />Pasangkaa ang duha ka puwersa. Pananglit: buot ni Pedro nga moeskuyla<br />apan ang iyang mga ginikanan way ikagasto. Dayon nakahunahuna siya<br />nga mag-working student apan naglisod siya kay apiki na kaayo ang<br />iyang panahon. Dayon lain pang mga problema ang miabot. Gimolestiya<br />ba kaha siya sa iyang amo. Wa suweldohi. Ang kalibotan morag nahimo<br />na nuon niyang kontra. Kon molampos ba siya o dili sa iyang<br />pakigbisog, kini maoy atngan sa mga magbabasa. Anha kita mangita sa<br />atong kaugalingon. Ug moingon ang atong hunahuna: unsa kaha, no, kon<br />kita pay naingon?<br /><br />Dunay daghang mga bag-ohan nga dali kaayong madala sa tinuod nga mga<br />hitabo. Ila kining sulaton ug di gani pabuyag sa editor kay kuno<br />nahitabo sa ilang silingan. Angay tang timan-an nga dili tanang<br />makita sa kinabuhi mahimong usa ka sugilanon nga hitsas na sa parte.<br />Duna tay taktakon ug idugang. Ang panugilanon usa ka panulat nga<br />malalangon (creative writing). Dili nato kopyahon ang kinabuhi. Unsay<br />nalalang kon imo lang diayng gikopya? Unsay nakalamian niana? Adunay<br />mga maayong kaasoyan, gani makapakulo sa atong pagbati apan dili<br />gayod sugilanon. Pananglit, kanang gipatik nga mga story of survival<br />sa Reader's Digest makalingaw kaayo. Apan lagi, dili gayod sugilanon.<br /><br />Basehi lang ug himoang binhi sa panulat ang imong nakita. Sugnod.<br />Agipo sa kadasig.<br /><br />Makapasayon sa panulat ang pagtipig og kuwaderno nga naa kanunay sa<br />bulsa kon ugaling may mosantop sa hunahuna o may makita nga<br />makapaturok sa kaikag. Isulat sa laktod. Ang bantogang nobelistang si<br />Henry James nagtinil niini ug gani gipublikar nga mihalin usab (The<br />Notebook of Henry James). Dili masabtan ang maong sinulat kay<br />personal man lang sa nobelista ug lagmit gigamit niyang kasangkapan<br />sa kasayon. Morag kinakhaan sa itik ang sulod niini nga si James ray<br />nahibawo. Karon nga ania na kita sa Edad Elektroniko, may baligya<br />nang mga pocket organizer nga sayon pindoton ug komportable kay<br />mahimo mang ikonekta sa usa ka dagitabyan alang sa pagtipig.<br />Pananglit sa akong organizer, mabasa mo kining mosunod:<br /><br />Hapon, luneta, nagbisiklita (nagtuyok ang ligid dihang natumba),<br />bata, nagkaog kornik, lago, tisirt (may marka univ. of the east).<br /><br />Milutaw ang kamingaw sakay sa balod, ubp. (ideya balak)<br /><br />4-3-05 / nagtan-aw kog tv (balita: patay Sto. Papa), SF-12, babaye<br />miali sa linya sa akong mga mata… paa, puti hamis, ok lang, damgo,<br />mel tiangco, Ratzinger…<br /><br />Dili ka makasabot kay ako man lang kining kuris-kuris. Apan kini maoy<br />makakati sa akong hunahuna alang sa pagpangabyog og materyal nga<br />masulat; mugbo nga mga anekdota nga may kahigayonan nga magamit sa<br />umaabot nga mga adlaw.<br /><br />Kon ang magsusulat way gidala-dalang kuwaderno, pocket organizer o<br />unsa pa dihang dali makudlisan, lupig kaayo siya sa bata nga<br />nagbadlis-badlis lag uling sa mga paril.<br /><br />May magsusulat nga moingon nga di kasulat kon way inspirasyon. Sa usa<br />ka habig kini husto man gihapon. Apan kon naa ka ra sa pagpaabot sa<br />imong inspirasyon, ang oras mo nausik ug lagmit nga ikaw higutman.<br />Kon kita mahigugma, nindot kaayong isulat bahin sa gugma. Apan ayawg<br />kalimot nga bisan diha sa kasubo kita makasulat usab. Ang buot kong<br />ipasabot, bisan unsang matanga sa pagbati nga nag-ulipon kanato, kana<br />igo na kaayong inspirasyon. May duha ka balak si Ezra Pound bahin sa<br />Chicago nga gisulat sa managlahing higayon. Ang usa masub-anon<br />samtang ang lain nagsaulog sa kahalangdon sa dapit. Kini gihisgotan<br />ko pagmatuod nga bisan unsa ang atong mood, makasulat kita kon tuyoon.<br /><br />Nakasuway kog sulat sa menteryo, basahonan, barbekyuhan. Ang<br />magsusulat di na angay pang manundog nako kay mosugot siyag sa dili<br />may manerismo ra nga moabot niya nga hinatag sa mga musa.<br /><br />Kon pagpasayon lang ang atong hisgotan, wala nay molabaw sa<br />magsusulat nga may latid, giya, outline. Kon kini himoon sa usa ka<br />magsusugilanon, lupigon niya ang katulin sa manatad. Anaa na god sa<br />usa ka pirasong papel ang mga hulagway, pamaagi sa pagpadagan, mga<br />hitabo nga subayon sa karakter, problema, ubp. Hinuon, mahimo man<br />gihapon nga pormahon kining tanan diha lang sa hunahuna. Depende lang<br />sa ayon sa magsusugilanon. Ang dagkong buhat dinhi sa kalibotan<br />gigahinan og taas nga higayon sa pagpasantop. Ang atake ni bin Laden<br />sa Amerika lupig pay plano sa pag-adto sa Buwan. Kon kini gihimo sa<br />tanan, nganong di himoon sa magsusulat?<br /><br />Apan bisan sa taas nga panahon sa pagplano, may mga higayon nga kita<br />mountol. Morag bikogan ang tekla sa makinilya. Morag nahubsan sa<br />tinta ang niwniwan. Hatagig pasensiya ang imong kaugalingon. Kini ang<br />writer's block. Morag sa tan-aw mo, paril nga di mabuslot ang anaa sa<br />imong atubangan. Ayaw kinig banggaa sa imong ulo kay mabuklan ka.<br />Hinuon, pagayon-gayon. Suroy sa mga dapit nga makalingaw. Dangtag<br />semana, baliki ang lamesa kay uban kanimo karon ang mga tangke sa<br />panggubatan nga makatabang pagbuslot sa paril. Matod ni Ernest Miller<br />Hemingway, kon magsulat kuno siyag nobela mora kuno siyag nakigbugnog<br />leyon. Si Edgar Allan Poe usab nagtuo nga kinahanglan siyang mosulat<br />kay buot niyang hinginlan ang mga demonyo nga anaa magpuyo sa iyang<br />kaugalingon.<br />(SUMPAYAN)<br />--------<br /><br />Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon<br />Ni Tomas Sumakwel<br /><br />Desisyon<br />(Ikatulo Gula)<br /><br />DAGHAN ang mahitabo sulod lamang sa pipila ka gutlo. May mga higayon<br />nga mahimo rang unya-unyaon ang desisyon. "Paminawon ta lang," matod<br />mo kon may mangutana bahin niini. Apan aduna usay sa usa ka pamilok<br />kinahanglan kang modesisyon. Ang sapyor kinahanglan abtik niini kay<br />nagdala siyag daghang kinabuhi. Kanus-a siya mo-overtake, moliko, ug<br />usahay, asa niya ibangga ang bus nga nawad-an na sa preno: sa bata ba<br />nga natulog sa aseras o sa tiguwang nga mitabok sa karsada.<br /><br />Ang pagluwat og desisyon usa sa mga laming sulaton. Ang epekto sa usa<br />ka desisyon maoy igsoon sa nahauna nga makapaikag gihapon.<br />Pananglitan (ug sa pananglitan gamiton ta ang ehemplong mga sugilanon<br />sa gugma kay kini di layo kanatong tanan ug maayong maoy unahon<br />pagpakabatid): Usa ka ulitawo nga buot gayong mopadayag sa iyang<br />gugma sa usa ka babaye. Apan nahitabo nga ingon sa maglisod siya<br />pagpadayag sa iyang gugma. Ang babaye (nga sa tago hilom usab nga<br />nahigugma) moadto sa Amerika alang sa usa ka trabaho. Karon, ania<br />sila sulod sa usa ka kotse nga mopaingon sa tugpahanan. Diha sa<br />hunahuna sa lalaki ang pagbungat sa pulong. Apan wa gyod siyay<br />nahimo. Didto sa tugpahanan nagsigeg lanog ang paging system nga<br />naghangyo nga pasudlon na sa Gate 1 ang mga pasahero. Miharong ang<br />babaye sa mga mata sa lalaki. Mao usab ang lalaki. Mitalikod ang<br />babaye nga may kahinugon sa kahigayonan. Apan misinggit ang lalaki<br />og "gihigugma ko ikaw" apan gilamoy na sa kanuos sa daghang tawo ang<br />iyang tingog. Nakatulo ang luha sa lalaki sa kahiamgo.<br /><br />Daghan na ang mga ingon niining sugilanon nga migawas sa Bisaya<br />kansang dugokan mao ang "pagluwat og desisyon". Si Marcelo Geocallo<br />kampeyon niining mga matanga sa sugilanon. Usa na niini mao kadtong<br />iyang "Sa Simangan Sa Pagpili". Sa sugilanon, buot sa babaye nga ipa-<br />abort ang bata nga miturok sa iyang sabakan. Apan dihang nakita niya<br />ang dugo, midagan siya sa way paglingi.<br /><br />Unsay nakanindot niining maong dugokan? Tungod kay kana mao kita.<br />Matag adlaw moluwat kitag daghang mga desisyon. Ang atong mga<br />kapakyasan ug kalamposan nag-agad sa atong ipakanaog nga desisyon.<br /><br />Unsa kahay kuhaon kong kurso?<br /><br />Ipadayon ko ba kaha ang pagpangasawa kang Talpolana?<br /><br />Haiy akong palabihon, gugma o kuwarta?<br /><br />Mouli na ba lang kaha ko sa bukid ug magtanom og kamote?<br /><br />Idayon ko ba kaha ang pagpanimalos?<br /><br />Ug daghan pang mga desisyon. May susama sa sili nga mohalang gilayon.<br />Apan aduna usay dugay pa, sama sa bisyo sa alak ug druga.<br />Apan sa sugilanon, angay tang bantayan nga dili bisan unsa na lang<br />nga desisyon ang makadani sa magbabasa. Ayawg kalimot nga duna say<br />hinanggaw nga desisyon. (Hinuon may hinanggaw sab nga lain sa buot<br />kong ipasabot apan lamian gihapon. Hisgotan ta unya kini sa laing<br />panahon.) Ang tawo daghag gibasehan nga katarongan nganong siya<br />nakadesidir. Kon ang karakter way katarongan o kaha sitwasyon nga<br />makakombensir sa magbabasa nganong siya modesidir sa ingon, ang<br />magsusugilanon dili makadawat og pagakpak. Sa ato nang nahisgotan,<br />ang huyang nga karakter di gyod mahalon sa magbabasa. Okey, mapakyas<br />siya. Okey, kawatan siya. Apan mahibulong ka nganong ganahan ka niya.<br />Bation mo ang kaluoy. Bation mo nga ikaw mao na siya diha sa<br />sugilanon. Ug kini di man sekreto nako kay maoy makita natong tanan<br />sa bantogang mga mugna sa tinta sa atong mga amahan sa dagang.<br /><br />Ang kaordinaryo sa usa ka desisyon mahimong makahimog dakong<br />kausaban. Mahimong sayop ang desisyon sa sinugdanan apan nahimong<br />husto sa kataposan. Ngano? Ang kinabuhi dili usa ka hulmaan nga kon<br />unsay porma mao usab ang resulta. Tan-awa ang imong silingan.<br />Milangyaw sa Manila aron pagdakop sa maayong kapalaran. Apan dihang<br />miuli may gikugos nang masuso. Diay nahimong pampam ug napaangkan. Sa<br />laing bahin, mahibulong ka sa usa ka japayuki nga nahimong madre sa<br />usa ka dakong tuis sa kapalaran. (Gitawag sa mga kritiko og irony nga<br />sa ato pa, kabalighoan.) Mao gayod kana. Ang kinabuhi nagbaton og<br />daghang nawong ug anino.<br /><br />Ang nabigador nga si Christopher Columbus sa wa pa molatas sa dakong<br />lawod aron pagpangita sa Bag-ong Kalibotan mitugyan sa iyang anak<br />ngadto sa mga madre. May nakita ko kaniadtong folio de artes nga<br />reproduksiyon sa usa ka pinintal nga nagpakita sa dakong desisyon ni<br />Columbus. Tiaw mo? Biyaan niya ang iyang anak alang sa usa ka panaw<br />nga wa pay nasayod kon kanus-a siya mahibalik, kana kon mahibalik man<br />ugaling?<br /><br />Sa Bibliya, mabasa nato ang kaagi sa usa ka tinun-an ni Jesus nga<br />kolektor sa buhis apan mibiya sa iyang trabaho aron lang pagkuyog sa<br />Magtutudlo.<br /><br />Si Budhha mibiya sa haruhayng kinabuhi aron mangita sa mga haligi sa<br />kamatuoran.<br /><br />Ug ikaw, lagmit nakahuman og maayong kurso; nakapasar na sa pasulit;<br />usa ka batan-on nga may saad nga nagpaabot sa unahan, bahandi man kun<br />kadungganan… apan nganong usa ka man ka magsusulat? Dako usab ang<br />imong desisyon. Gani, pila na bay miingon kanimo nga ikaw usa ka<br />buang?—<br />(SUMPAYAN)<br />-----------<br /><br />Ang Problema Sa Sugilanon<br />(Ikaupat nga Bahin)<br /><br />KON way problema, way sugilanon. Ang nakainteresado ning kinabuhia<br />mao ang problema. Matod sa awit Binisaya: "Bakakon ang mosulti nga<br />siya way suliran. / Bisag dato bisan pobre tanan dunay kagul-anan. /<br />Ang batang mahimugso niining kalibotan, tungod sa suliran, hilak<br />hibatian." Bitaw. Wa magbakak ang awit.<br />Kang kinsang problema ang atong sulaton? Kadaghan. Kon problema ang<br />hisgotan, kini ang numero unong hinungdan nganong di mahutdag trabaho<br />ang mga batid sa saykolohiya, ug puno kanunay ang hospital alang sa<br />nalisoan sa turnilyo.<br /><br />Ug kadtong mga balidong mga problema lamang ang sulaton. Unsaon<br />pagbanabana sa bug-at nga problema? Kana depende sa matang sa pagka<br />tawo sa imong karakter. Ang dato di maproblemag bugas. Kon kini maoy<br />problema nga gilatayan sa imong sugilanon, napakyas ka. Ang pobre di<br />maproblemang graheanan sa kotse. Di kini kabahin sa reyalidad sa<br />iyang kalibotan. Kon kini ang imong subayon, katulog na lang kay<br />basig mas katuohan pa ang imong damgo kay sa anaa karon sa talad mong<br />sulatanan.<br /><br />Kita di mawala, matod ni William Faulkner, tungod kay kita may kalag.<br />Kahibulongan bitaw nganong sa kalisod sa atong mga problema,<br />makangisi gihapon kita sa atong mga higala. Kaanindot nga kinabuhi<br />bisan sa mga problema. Busa ang sugilanon bahin sa problema tungod<br />kay mao kana kita. Sulbaron sa karakter ang problema, pakyas man kon<br />molampos. Makigbugno siya sa kusog nga agos sa kinabuhi. Tan-awang<br />sapa, ang iyang dinagayday. Usahay hilom, tulugkaron, ug way kibo sa<br />iyang agos. Apan kinsay nagdahom sa unahan kini mahulog sa usa ka<br />busay, mapusgay sa kabatoan. Unya hilom na man, daw laylay sa<br />nagdukang inahan sa kagabhion. Sa kataposan, mahisangko siya sa<br />dughan sa dagat. Ug kini hilom na usab. Ingon ana ang sugilanon.<br /><br />Ang mga halinon kaayong nobela hilabihan kaadunahan niining problema.<br />May problema ang usa ka karakter nga mohatod ngadto sa laing mga<br />problema. Kahinganlan dinhi ang mga bantogang awtor sa dekada 60 sama<br />ni Mickey Spillane ug Max Brand. Ingon sa mga urban cowboy ang mga<br />karakter. Maglaway ka samtang magbasa sa ilang mga nobela. Daw<br />makapasmo kon di mo humanon sa pagbasa.<br /><br />Sagad sa abunda niini mao ang mga detective stories. Unsaon pagsulbad<br />sa krimen? Kinsay nagbuhat sa krimen? Usahay talagsaon pa kaayog<br />kasulbaran nga makapanakla ka. Ambot kon may makalabaw ba sa kang<br />Edgar Allan Poe ning kategoriyaha. Sa "The Gold Bug" gipakita niya<br />ang paagi unsaon paghubad sa usa ka tinipigang sulat aron makaplagan<br />ang bulawan. Kinsay magtuo nga ang mamumuno sa "The Murders of Rue<br />Morgue" usa diay ka orangutan? Sa nagtungha pa kita, si Poe ang atong<br />gisipit-sipitan ug lagmit way sinuwat niya nga wa nato maukay.<br />Makapaintriga ang iyang mga sugilanong bahin sa mga maanyag nga<br />babaye (apan pulos nangamatay) sama sa "Morella", "The<br />Assignation", "Legiea", ubp.<br /><br />Nagtuo ko nga kon nahimo pa lang mga tulisan ang mga magsusugilanon,<br />ambot kon hidakpan ba sa mga otoridad. Hanas silang mangitag sulbad<br />tungod sa kaadunahan sa imahinasyon.<br /><br />Ayawg kalimot nga ang sugilanon maoy pakigharong sa mga suliran. Dili<br />imo. Iya sa karakter nga maoy nagdala sa sugilanon. Imo lang ang<br />pagpanimon kay ikaw mao ang maglalalang sa daghang mga kahibulongan<br />sa kalibotan. Di ba ginganlan ka man og gamayng Bathala?<br /><br />Kon unsa kabug-at ang problema, kana ang banabanaon sa<br />magsusugilanon. Ayaw papas-anag usa ka sakong bato ang hulmigas. Ayaw<br />hatagig suliran ang karakter nga malisod uyamot ang pagsulbad sa<br />iyang katakos. Nakabantay ka sa gihimo sa mga segunda klaseng<br />pelikula nga kay wa na may mahimo ang karakter sa iyang suliran,<br />hatagan dayog liot sa direktor kun tagsulat. Wala na. Natabla ang<br />tanan. Gipatay na lang nga way hinungdan. Ug mopauli ka nga mosaad,<br />mag-usab pay layog!<br /><br />Ang mga dramaturgong Griyego (labi na ang mga hanas sa dulang<br />trahedya sama ni Sophocles, Aristophanes, Euripides) migamit sa deus<br />ex machina (Diyos sa makina) kon ang krisis sa karakter hilabihan na<br />kalisod. Dunay plataporma sa esenaryo nga molusad nga luwanan sa mga<br />Diyos aron luwason ang aktor. Apan kini gidawat nila kay kabahin man<br />sa kombensiyon sa ilang mga pagtuo. Sa atong panahon, kini di na<br />magamit.<br /><br />Kini ang akong proseso: Una, ang problema wa dahoma nga moabot apan<br />miabot. Ikaduha, mangitag paagi ang karakter nga kini masulbad. Unya<br />ang catharsis (pagsipong sa mga emosyon nga daw dakong baha). Kon<br />kini ang imong paagi, sayon ra ug lagmit maimo ang pagakpak.<br /><br />Busa—<br /><br />May karakter nga adunay problema ug siya mangitag sulbad. Sayon ra.<br />Matod ni Junne Cañizares, kapakapa lang kay sa madugayg sa madali<br />maantigo ka rang molangoy. Apan kini sab ang ako: Ayawg pangahas og<br />tidlom sa dakong lawod kon wa kay manluluwas. Kini lang una: suwata<br />ang duol sa imong kasingkasing, ang anaa sa imong kasilinganan. Kini<br />nagtipig gihapon og dagkong sugilanon nga wa mo lang himatikdi.<br /><br />Kon miungot ang imong dagang, kana usa ka dakong problema. Karon, naa<br />ka nay temang mahimong sulaton.<br />(SUMPAYAN)<br /><br />---------<br />Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon<br />Ni Tomas Sumakwel<br /><br />(Ikalimang Bahin)<br /><br />PULONG ang behikulo sa usa ka magsusugilanon. Busa kinahanglan nga<br />siya nasayod sa kaimportante sa pulong. Kini sama sa usa ka tambal<br />nga iresita sa doktor. Tan-awa ang preskripsiyon sa mananambal. Di ba<br />nga kini gipasibo aron pagtumbok sa hustong epekto sa medesina?<br /><br />Dili layo niini ang kapuslanan sa pulong alang sa usa ka magsusulat<br />nga nag-amping. Nag-amping tungod kay kon masobra lagmit nga hituk-an<br />ang mga magbabasa. Ma-overdose sa imong medisina. Mora kag nakalamoy<br />og diksyunaryo tungod sa nagkiba-kiba nimong mga pulong. Tan-awa<br />kining akong gipangkutlo ug ikaw ang maghukom sa sayop nga paggamit<br />sa pulong:<br /><br />1. Milingkod siya sa daplin sa baybayon. (Unsa man kining daplin sa<br />baybayon?)<br /><br />2. Gidaro ni Berting ang kamaisan aron pag-abot sa tingpugas andam na<br />ang tanan. (Wala pa siya makapugas pero nganong naa na man siyay<br />kamaisan? Gawas pa, unsay ikasulti mo sa mag-uuma nga modaro sa iyang<br />kamaisan?)<br /><br />3. Gihunawan niya ang iyang kamot (Nakakita ka na bag tawo nga<br />nanghunaw sa iyang tiil?)<br /><br />Ug daghan pa kitang makita nga susama niining mga kasaypanan. Kini<br />dili pagsaway kondili pagpahinumdom lang. Taliwala sa lima ug napulo<br />ka pahina (nga maoy sagad nga gitas-on sa sugilanon) wala na kitay<br />panahon sa daghang langan-langan. Maoy nindot nga paningkamotan sa<br />magsusugilanon nga ang matag pulong nagduot gayod sa iyang sugilanon.<br />Ekonomista ang magsusugilanon. Ekonomista sa pulong.<br /><br />Dunay giingon si Gustave Flaubert (tagsulat sa Madame Bovary) nga le<br />mot juste kun usa ka hustong pulong. Ingon niya, sa usa ka sitwasyon<br />adunay pulong nga sibo niini. Iyang kaluha. Iyang anino. Busa sulat<br />lamang sa pinulongan nga ikaw nakasabot ug nakasinati. Kay kinsa pa<br />bay mas nakasabot sa atong pinulongan kondili kita ra usab? Kini ang<br />dalan sa eloquent prose. Daw duyanon ka sa kanindot. Unsay nindot nga<br />prosa? Ang nobelistang nakahatag og maayong kahulogan mao si Nikos<br />Kazantzakis. Kini ang gabayan ko sa pagsulat:<br /><br />A good prose is carefully ordered, sober, free from superfluous<br />ornament, powerful and restrained. It expressed all that was<br />necessary with the greatest economy. It had no flippancy, nor<br />artifice about it. It said what it had to say with manly austerity.<br />But between the severe lines one could discern an unexpected<br />sensitiveness and tenderness; in the sheltered hallows the lemon and<br />orange trees perfumed the air, and from the vastness of the sea<br />emanated an inexhaustible poetry. (Kinutlo sa nobelang "Zorba The<br />Greek")<br /><br />Hikapa ang pulong. Batyaga ang iyang kahamis, kagaspang, kamahunihon.<br />May pulong kitang isog, hait, ug sambol sa pagbati. May pulong kitang<br />morag lumay kay mahikanhon kaayo. Ug sama sa usa ka hanas nga pintor,<br />imong sagol-sagolon ang bulok sa mga pulong aron pagpakita sa buot<br />mong ipintal.<br /><br />Ang matag han-ay sa mga pulong may lainlaing larawan. Dinhi moentra<br />ang atong nasayran sa tulunghaan bahin sa mga pigura sa pamulong<br />(metapora, kabalighoan, personipikasyon, simile, litotes, alterasyon,<br />alusyon, ubp.). Ang Binisayang Sinugboanong pinulongan abunda usab sa<br />onomatopoeia nga maoy nindot dulaan sa atong paghatag og hulagway sa<br />esena. Pananglit: `Mipiliik' ang preno sa sakyanan. (Ang silaba<br />nga "ik" susama og tunog sa kalit nga pagpreno.) `Nagtinagaktak' ang<br />iyang sandal. (Ang silabang "gak-tak" ingon sa maoy tingog sa sandal.)<br /><br />Ako nagtuo nga ang pinulongan sa tawo nagsugod lamang sa alingasngas.<br />Ang sugilanon dili sama sa sinema nga may makita kang larawan. Ang<br />sugilanon usa ka komunikasyon sa imahinasyon ug emosyon. Busa ang<br />kalamposan sa usa ka sinuwat nag-agad kon unsa kaepektibo ang<br />paggamit sa mga pulong.<br /><br />Daghan ang nagtuo nga kon mogamit kitag "lawom" nga pulong, kita maoy<br />labing hanas nga magsusulat. Usa kana ka mito. Unsay lawom? Duna ba<br />goy pulong nga lawom? Ah, basin kanang giingon nilang "pulong nga<br />dili masabtan". Jargon, sa Iningles pa (pulong nga gigamit lamang sa<br />usa ka gupo sa mga tawo). Kana hinuon lain pong panahom ug angay tang<br />irespeto. Apan kon akoy pangutan-on, gamita ang pulong nga daling<br />hisabtan ug duol sa kasingkasing sa mga magbabasa. Unsay nakalami sa<br />di hisabtan?<br /><br />Ang pulong adunay ikaduhang kahulogan. May pulong nga giabusohan ug<br />nawala ang tinuod nga kahulogan. Pananglit may mangutana:<br />"Madayon kag tambong sa kasal?"<br /><br />Nga tubagon usab og: "Madayon seguro."<br /><br />Kon atong analisahon, ang pulong "seguro", sento porsento gayod nga<br />madayon. Seguro na god na. Sa ato pa, way duda. Apan sa atong<br />ehemplo, ang "seguro" nagpasabot man hinuon og "way seguro".<br /><br />Kana ang mga pulong nga nangasaag ang kahulogan. Ug ang magsusulat<br />way katungod sa pag-usab sa reyalidad sa kapulongan kay kini way<br />labot sa iyang responsibilidad.<br /><br />Ang magsusulat angay nga masayod sa kalainan sa lagom ug itom, sa<br />lingkod ug yaka, sa nagtindog ug nagbarog. Kini susama ra lagi, apan<br />lainlain ang iyang gilapdon.<br /><br />Daghang malamposong magsusulat nga yano ra kaayog kapulongan.<br />Kahinganlan dinhi ang bantogang Ernest Hemingway. "I don't know the<br />ten-dollar words... there are older and simpler and better words, and<br />those are the ones I use," matod niya.<br /><br />Tan-awa ang kabatid sa tighimo sa mga anunsiyo. Pintok. Direkta.<br />Usahay gani mugbo ra apan kompleto. Usahay ang kamubo maoy mas<br />kompleto ug makakusog sa dagan sa estorya. Tan-awa kining ehemplo:<br /><br />Gikuha niya ang pistola. Giinggansa. Nahalingi ang mga tawo sa<br />palibot. Nahibulong. Unya… Bang! Bang! Dayon kangitngit…Gihikap niya<br />ang iyang dughan. Init. Iyang gisimhot ang likido. Langsi. Mas pang<br />mingitngit ang iyang palibot.<br /><br />Nakabantay ka sa kapaspas sa hitabo? Pila lang ka pulong? Apan tan-<br />awa ang daghang mga hitabo luyo sa mga pulong.<br /><br />Ang pagbagay sa pulong sama sa pag-angay sa sista. Ang unom ka<br />kuwerdas managlahig nota apan mahibulong ka nga kon tapyan ug<br />kaskason makamugna mag melodiya. Apan kon may usa niini nga yabag,<br />ingon sa nayabag ang tanan. Busa, mahimong nindot ang imong pulong sa<br />usa ka linya o tudling. Apan mokibag kini kon ipares na nimo ngadto<br />sa laing tudling. Ayaw paglangan. Ilisdi. Pangitag laing pulong. Ug<br />kini nagkinahanglan og dakong pailob sa magsusulat. Kay ang<br />magsusulat makapamili sa iyang anak, ug niini di ka maalkansi.<br />Kinsang amahana ang di malipay sa anak nga ambongan?<br /><br />Ang magsusulat magpaulipon gayod sa pulong. Abunda gayod siya niini.<br />Kay unsa man tuod ang iyang pilian kon usa ka dosena ra ang iyang<br />deposito? Una sa tanan, iyang tun-an ang pulong nga iyang gamiton:<br />ang konotasyon, denotasyon ug bisan gani ang etemolohiya aron<br />makontrol ang epekto kon kini idapat na sa sugilanon. Makatabang sa<br />magsusulat kon siya may diyotayng kaalam sa istruktura sa iyang<br />pinulongan, kon giunsa pagtrabaho niini. Niining bahina, belib ko sa<br />mga pagtuon nila ni Editor Edgar Godin, Vincent "Bentong" Isles,<br />Atty. Cesar Kilaton, Anhing Nazario Bas, Anhing Tomas Hermosisima.<br /><br />Ang gipraktis ko kaniadto mao ang wordplay. Makalingaw kaayo alang sa<br />mga bag-ohan. Mahimuot kang magtan-aw sa mga larawan nga imong<br />mamugna. Morag mga balak nga putol-putol. Apan kini bansay-bansay<br />lang. Ang sugilanon dili pintal nga giyabo sa kambas, dili kabayo nga<br />sukihan.<br /><br />May kapulongan ang mga mananagat, sugarol, trobador, perigrino, mag-<br />uuma, kargador. May pinulongan ang mga Bol-anon, Bantayanon,<br />Iliganon. Kon hain ka, kana ang imong pinulongan. Kana ang imong<br />medyum sa pagsulat.<br /><br />Ang tanan nagsugod gayod sa pulong. Matod sa Bibliya, sa sinugdan mao<br />ang pulong ug ang pulong kauban sa Diyos ug ang pulong mao ang Diyos.<br />Gamhanan tuod ang pulong.<br />(SUMPAYAN)<br />----------<br /><br />Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon<br />Ni Tomas Sumakwel<br /><br />(Ikaunom nga Bahin)<br /><br />Ang Sinugdanan<br /><br />SUGDAN ang sugilanon sa labing makaiikag nga bahin. Kini ang imong<br />katian paingon sa kasingkasing sa mga magbabasa. Hinuon, wa man usab<br />kini magpasabot nga ang ubang bahin— ang tunga-tunga ug kataposan —<br />laay ug makapaduka. Apan angay tang masayod nga himilian ang<br />magbabasa kay mag-usik god siyag oras ug kuwarta alang sa imong<br />sinulat. Busa sayop ang pagtuo sa uban nga ang sugilanon magasaka ug<br />magasaka ngadto sa labing kulbahinam nga bahin. Ngano man diay kon<br />ang sinugdanan himoon mo usab nga kulbahinam? Ang ubang mga<br />magtutudlo nagsugyot usab niini. Ang bantogang Greyigong magbabalak<br />nga si Homer misagop usab niining maong pamaagi.<br /><br />Ang sinugdanan maoy motibasyon sa mga magbabasa sa pagpadayon. Mas<br />maayo nga dinhing bahina makita na ang saad nga nagpaabot sa unahan.<br />May ilhanan na nga ang mobasa di masagmuyo. Ug mao sab kining mga<br />sugilanona ang pinangga sa mga editor. Sa kahagip-ot sa oras editor,<br />siya di na maghago sa pagbasa sa sugilanong tab-ang ang sinugdanan.<br />Gawas pa, ang basurahan duol ra kaayo sa iyang talad. Kapila ray<br />pagsalibay.<br /><br />Bisan gani sa mga sulti-sulti lang, imong mamatikdan nga kadtong mga<br />himinawan nga mga estoryador hanas kaayong mokati sa atensiyon sa mga<br />tigpaminaw. Ang mga magtutudlo sa tulunghaan nasayod sa bili sa<br />motibasyon sa kalamposan sa ilang pagtudlo. Ang motibasyon anaa gayod<br />sa sinugdanan kay kon dili, mangatulog ang iyang mga tinun-an. Ug<br />mapakyas na siya sa katuyoan.<br /><br />Ang sugilanon dili gyod sugdan sa ordinaryong mga butang. Dili kini<br />sugdan sa normal nga dagan sa panghitabo. May kahibulongan gyod.<br />Pananglit: ang malinawon nga lungsod sa San Quintin natugaw sa kalit<br />nga pagtungha sa tawong duhay nawong.<br /><br />Magkutlo tag pipila ka klasikong sinulat nga bantogan sa ilang<br />katalagsaong pagkasugod:<br /><br />As Gregor Samsa awoke one morning from uneasy dreams he found himself<br />transformed in his bed into a gigantic insect. ("The Metamorphosis",<br />Franz Kafka)<br /><br />It was the best of times, it was the worst of times, it was the age<br />of wisdom, it was the age of foolishness, it was the epoch of belief,<br />it was the epoch of incredulity, it was the season of Light, it was<br />the season of Darkness… ("A Tale Of Two Cities", Charles Dickens)<br /><br />This is, for all the world's unbelievers, the true account of Big<br />Mama, absolute sovereign of the Kingdom of Macondo, who lived for<br />ninety-two years, and died in the odor of sanctity one Tuesday last<br />September, and whose funeral was attended by the Pope (Big Mama's<br />Funeral, Gabriel Garcia Marquez)<br /><br />Kinsay di maintriga niining maong mga sinugdanan? Tiaw mo kon usa ka<br />adlaw niina ang usa ka tawo mahigmata na lang nga mahimong usa ka<br />insekto? O kaha sa panahon nga malisod hulagwayon kay ingon sa<br />natuyamok ang tanan? Kinsa ba kini si Big Mama nga ang kamatayon<br />tambongan man gyod sa Santo Papa?<br /><br />Basahon mo gyod aron pagsusi kon ngano… kon ngano nga naingon man ang<br />estorya. Gani, may nabasahan ako kaniadto nga ang katuyoan kuno sa<br />tawo nganong mobasa og sugilanon mao nga aron masayod unsay<br />kataposan. Apan unya na kana kay ania pa kita kon unsaon paghimo sa<br />sinugdanan.<br /><br />Ang buhaton sa magsusulat mao ang paglarawan una sa iyang sulaton.<br />Ang dagan sa mga hitabo (plot outline) kinahanglan nga nahuman na<br />pagplano segun sa ato nang natun-an. Unya modeterminar dayon siya kon<br />haing bahina ang makaiikag. Sagad sa hanas nga magsusulat magsugod sa<br />presenting hitabo. Napamatud-an na kining maong pormula: presente,<br />balik-lantaw, dayon motunga ang sugilanon sa presente. Ang ingon<br />niini sayon kaayo: may tawong buang (ipakita sa presente), nganong<br />nabuang (iyang kagahapon o balik-lantaw), linugdangan sa iyang pagka<br />buang (balik sa presenting aksiyon).<br /><br />Apan mahimo usab nga sugdan kini nga paatras og paatras. Ang "The<br />Gold Bug" ni Edgar Allan Poe ehemplo niini. Nangita una ang mga<br />karakter sa bulawan ug naulhi na ang katarongan nganong ingon niadto<br />ang ilang pamaagi sa pagpangita sa bulawan.<br /><br />Mahimo usab nga ganiron sa tagsulat ang kronolohiya sa mga hitabo.<br />Ang gabayan niini mao ang: ug human niadto mao… ug human niadto mao…<br /><br />Ma-bisan unsa ang pamaagi sa magsusugilanon, anaa sa iyang mga kamot<br />ang kagawasan. Ang mahinungdanon nga kini makaiikag gayod nga<br />pagkasugod.<br /><br />May magsusulat nga gipangutana ko kaniadto, unsa ang iyang sugilanon.<br />Apan ang gitubag niya nako mao ang "bahin ni, Bay, sa usa ka tawo<br />nga…". Sa tinuod lang, dili ingon niana ang sugilanon. Ang iyang<br />giasoy nako mao lang ang dagan sa sugilanon (plot) ug dili gyod mao<br />ang sugilanon. Angay tang timan-an nga ang plot biste lamang sa<br />sugilanon. Ang sugilanon mao ang reyalidad nga buot ipintal sa<br />tagsulat.<br /><br />Kon nasayod lang ang magsusulat hain ang kasingkasing sa iyang<br />sugilanon (kay mahimo man kini sa bisan diing parte sa sugilanon) ug<br />nasayod unsay sugilanon di siya maglisod pagdagmay sa epektibong<br />pagsugod. Sa kasingkasing ka magsugod, higala. Anaa diha ang<br />makaiikag nga bahin. Bisan ang mga diyarista may gitawag nga inverted<br />pyramid sa ilang mga sinulat. Mag-una ang labing hinungdanong bahin.<br /><br />Apan magbantay ta— ug magbantay gayod— kay ang sugilanon dili sama sa<br />mga balita. Ang punto kong buot ipasantop mao lang ang kapanagsamahan<br />sa duha ka matang, sa piksiyon ug balita, sa ilang mga tinguha pagkaw-<br />it sa atensiyon sa mga magbabasa. Dinhing bahina parehas ra. Ang<br />nakalahi lang kay malalangon ang piksiyon samtang teknikal ang<br />balita. Ug kay ang malalangong pagsulat labihan man kagawasnon, walay<br />balaod sa panulat nga mopreso kanimo. Ang arte nabuhi lang tungod sa<br />reinvention. Apan nakaseguro ko nga nakabentaha ang magsusugilanon<br />nga nakasinati usab sa pagka tigbalita. Ang estilo ni Ernest<br />Hemingway gikan sa leksiyon sa iyang pagka reporter sa Kansas City<br />Star. Si Jack London nahimo usab nga koresponsal sa gubat. Si Stephen<br />Crane nahimo unang freelance reporter sa wa pa mahimong magsusulat.<br />Sa katitikan Binisang Sinugboanon, si John Tam. Ybañez ug Bebooth<br />Duetes may susamang kapalaran.<br /><br />Maningkamot lang sab ang magsusulat nga ang iyang sinugdanan may<br />kalabotan gayod sa ubang bahin. Di niya kalimtan ang coherence.<br />Mamalikas ang magbabasa kon nagdala og pusil ang mga karakter sa<br />sinugdanan apan nagsinumbagay na lang hinuon didto sa kataposan<br />(gawas lang kon may hinungdan). Estrikto si Anton Chekhov niining<br />bahina.<br /><br />Apan pasayloon ta niining bahina ang avant-garde nga mga magsusulat<br />labi na ang nagpraktis sa suryalismo. Ang mga magsusulat sama ni<br />Andre Breton (usa sa nag-unang exponent sa surrealism, ang iyang<br />nobelang bantogan mao ang "Nadja") mipahimulos sa mga pagtuon ni<br />Sigmund Freud bahin sa psychoanalysis aron mugnaon ang manipesto sa<br />awtomatikong pagsulat ug ang kapuslanan niini sa arte. Apan sila<br />nasayod kaayo sa ilang gibuhat. Busa dili ta mahibulong sa iyang<br />deklarasyon nga "Ang elepante mananakod" nga unta ang elepante dili<br />man usa ka matang sa sakit.<br /><br />Sa mga bag-ohan, ang coherence lang una sa sinugdanan ug kataposan<br />maoy pakabatiron. Ang sugilanon nga di makatunga sa iyang pagsalom<br />malumos gayod. Usa kini ka elementaryang hilisgotan sa pagsulat apan<br />may panagsa pang mahikalimot.<br /><br />Ang unang timailhan sa maayong sugilanon mao ang "singleness in<br />effect". Daw moatake sa magbabasa nga sama sa boltahe sa kilat. Bang!<br />Sama sa gisaliyaban kitag init nga tubig. Makatambulingaw ug ang<br />magbabasa wa masayod kon unsay iyang buhaton human siya makabasa sa<br />imong sugilanon. Ang magbabasa nahimong kometa nga nawala sa mga<br />siglo. Tan-awa ang sugilanon nga nag-ungot karon sa imong makinilya<br />kon nagbaton ba niini nga hiyas.<br /><br />Apan labaw sa tanan, ang magsusulat mosulat gayod. Ang nakalahi ni<br />Galileo sa ubang astronomo sa iyang panahon mao: samtang ang uban<br />nagpunayg basa sa mga libro aron mahimong batid sa kawalaan, si<br />Galileo nagsigeg tan-aw sa kahimayaan sa mga bituon.<br /><br />Sugdi karon ang dako mong sugilanon nga makapakurog sa kalibotan.<br /><br />(SUMPAYAN)<br />-----------<br /><br />Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon<br />Ni Tomas Sumakwel<br /><br />Ang Pagpugong<br /><br />(Ikapitong Bahin)<br /><br />PUGNGAN sa magsusugilanon ang iyang kaugalingon kon siya anaa na<br />ilawom sa kalibotan sa iyang mga karakter. Restraint kon tawgon sa<br />Iningles. Dinhi masukod kon unsa ka hamtong ang emosyon tagsulat.<br />Ilhanan kini sa batid nga magsusugilanon. Hinuon, kasinatian lang ang<br />makatudlo sa magsusulat unsaon nga kini iyang magamit. Usab, makuha<br />kini niya sa iyang pagpaniid sa uban nga mga sinulat. Ang pagpakita<br />sa sugilanon [dili ang pagsulti] maoy hinagiban aron makalikay sa<br />sobrang paghungit sa emosyon.<br /><br />Ang emosyon sa sugilanon maoy ipatigbabaw, dili ang sa tagsulat. Sa<br />Iliad, dili si Homer ang atong makita kondili si Achilles ug ang<br />iyang kasuko. Ang magsusugilanon nga sobra kainteresado sa iyang<br />kaugalingon, maoy magsusugilanon nga di higugmaon sa magbabasa.<br />Kalimti una ang imong kaugalingon ug maoy hatagig pukos ang imong<br />sugilanon kay dili talaadlawan ang imong gisulat (duna sab hinuoy<br />sugilanong porma sa talaadlawan).<br /><br />Usahay malipat kita labi nag may magbabasa nga moingon nga nindot ang<br />sugilanon nga sentimental. Okey lang kay sila magbabasa man lang. Ang<br />magsusulat dili unta sentimental diha sa iyang mga sugilanon.<br />Mahimong makahilak kita sa usa ka sinulat apan mas epektibo kini kon<br />wa ta pugsa sa magsusulat sa pagpahilak.<br /><br />Lahi ang sentimento, lahi usab ang sentimentalidad. Ang maayong<br />sugilanon anaay sentimento apan walay sentimentalidad. Wala kitay<br />makitang luha sa karakter apan makahilak ta. "Portraying poverty<br />without resorting to misery," matod pa sa usa ka respetadong alagad<br />sa arte.<br /><br />Ang makapahimuot (humorous) nga sugilanon ingon sa walay tinguha nga<br />mopahimuot sa magbabasa. Ingon sa wala gani siyay tinguha nga<br />mopakatawa. Apan makakatawa ta. Kini lahi sa atong makitang practical<br />jokes sa telebisyon. Lahi sab sa gitikgitik. Lahi sa makita tang<br />punch line sa mga kolumnista. Ang makapahimuot mao nga ang karakter<br />way tinguha nga mopahimuot kanato. Morag ordinaryo lang kaayo alang<br />niya.<br /><br />May mga higayon sa sugilanon nga naghilak ang karakter apan<br />makakatawa ta. Kini abilidad gayod sa magsusulat. Ang bantogang<br />playwright nga si Dario Fo may ingon nga kalidad sa iyang mga dula.<br />Morag nagpakatawa siya apan diay siya nagpahilak.<br /><br />Sa seryosong sinulat, makita sab nato ang abilidad sa tagsulat kon<br />giunsa niya pagpugong ang iyang kaseryoso. Kon tan-awon sa usa ka<br />bantang, wala gani tay makita nga seryoso. Apan diay, sa atong<br />pagtugkad luyo sa iyang mga linya, anaa ang nagpamaak nga reyalidad<br />sa kinabuhi.<br /><br />Ang usa ka magsusugilanon nga buot mopabiaw sa luha sa iyang mga<br />magbabasa kinahanglan nga mag-amping sa iyang mga tudling. Pananglit,<br />buot natong pahilakon ang magbabasa sa kakabos sa panginabuhi sa<br />karakter (nga maoy sagad natong tabas kay nagtuo ta nga maoy lami),<br />ato dayong gamiton ang mga pulong puno, nag-agos sa tumang<br />kamahinuklogon, nga ingon sa hapit nalang nato silian ang mata sa<br />magbabasa aron lang gyod makahilak. Makahilak? Unsaon nato paghilak<br />nga giunhan na man ta sa tagsulat. Ug nganong nahitabo kini sa usa ka<br />obra? Ang tagsulat nadala sa iyang kaugalingong sugilanon. Nadala<br />siya sa kaugalingong sitwasyon. Dili baya daotan kon ang magsusulat<br />maghilak atol sa iyang pagsulat o kaha magpamukpok sa iyang dughan<br />kay ianod lagi sa emosyon apan kinahanglan nga siya hamtong og<br />pagbati aron makapugong sa dagan sa mga hitabo diha sa iyang obra.<br /><br />Sa kang Toni Morrison (Nobel Laureate) nga "Sula" makita ta ang<br />karakter nga mipahid og lard sa lubot sa iyang anak kay nagpunayg<br />hilak kay gitubol. Kabos ang karakter ug ang lard katugbang sa atong<br />ginamos nga maoy kataposang bahandi sa panimalay. Ang lard diyotay na<br />lang kaayo nga igo lang nagpilit sa lubot sa lata. Tungod sa kaluoy<br />niya sa iyang anak, iyang gipahid ang kataposang bahandi sa iyang<br />panimalay. Mora kog natunaw dihang nabasa ang naasoyng nobela.<br /><br />Sa kang John Stienbeck usab nga "Grapes of Wrath" imnon unta ni Tom<br />Joad ang nahabiling whiskey aron mawala iyang kabalaka sa pagka hanap<br />sa ilang kaugmaon. Apan di ipainom sa iyang inahan kay gamiton isip<br />tambal sa duha ka bata nga may sakit sa dunggan (kay kon mahubog dili<br />na man manghilak ang duha ka bata). Kasakit sa akong dughan dihang<br />nagbasa.<br /><br />Niadtong gamay pa ko may silingan kami nga labihan karabanit. Ang<br />trabaho sa amahan mao ra ang paghakot sa saging sa mga silingang mag-<br />uuma nga bayran og pipila ka sensiyo. Nabati ko kausa nga nasuko ang<br />amahan sa iyang kinamagulangang anak nganong gibanyos ang gas sa<br />lamparilya. "Nganong imo man intawong gihaplas ang gas nga ako unta<br />tong gamiton pagtangtang sa tagok sa saging sa akong ulo," matod sa<br />amahan. Hangtod karon kon mahinumdom ko, maghapdos ang akong dughan<br />nga magpalandong sa kahinugon sa amahan sa gas nga gigamit sa iyang<br />anak nga gibutdan sa tiyan. Sa tanang talan-awon sa kakabos, kadto<br />maoy labing duol kanako.<br /><br />Kausa nadagsa ko sa Masbate. Sa dapit nga akong napadparan, ang humay<br />sa plato maoy pagkaon sa mga dato, daw bulawan. Ang balay nga akong<br />giabtan gipanag-iya sa mananggite. Nabati ko siya buntag sayo dihang<br />nagpagirik sa pitlagong sa tumoy sa sanggotan. Pinugngan ang iyang<br />sangpit sa asawa: "Day, tagoi nang bahaw kay basig kaonon sa mga<br />bata, humay ra ba na."<br /><br />Sa akong gipang-asoy, wa kay makitang sentimentalidad. Apan<br />makatambulingaw ang sakit nga kamatuoran. Ingon ana ang sugilanon nga<br />maayong sulaton. Bang! Morag dinamita nga anha buto sa mga pahina nga<br />gigunitan sa magbabasa.<br /><br />Ania koy sitwasyon sa usa ka sugilanon:<br /><br />Dugay rang nangandoy ang usa ka kuwatro anyos nga bata nga mouli ang<br />amahan niyang sundalo. Namatay ang iyang amahan sa panggubatan ug<br />gihatod ang patayng lawas sa probinsiya. Dihang gikawas sa military<br />truck ang patayng lawas, labihang lipaya sa bata kay nauli na kuno<br />iyang tatay.<br /><br />Karon, kon ang ihulagway sa magsusulat mao kadtong pagminatay sa mga<br />hamtong sa kahunigon sa namatay, unsay lami niana? Apan kon ang<br />ihulagway mo mao ang kalipay sa bata sa pag-abot sa iyang amahan,<br />pagkasakit paminawon, di ba? Unya himoon mo lang telon ang hinilakay<br />sa mga tawo apan ang gipasalida mo mao ang lukso-lukso sa bata sa<br />iyang binatang kalipay. Karon, kinsay di makahilak niini?<br /><br />Sa usa ka mananaog nga sugilanon ni Marcelo Geocallo, natambulingaw<br />ang karakter dihang nasayod nga namatay diay ang iyang bana sa usa ka<br />rally. Dako man god ang ilang pangandoy nga maka-abroad aron<br />paglingkawas sa kakabos. Diha na sa mga kamot sa asawa ang papeles<br />nga ang iyang bana seguro nang maka-abroad. Apan imbes mohilak<br />atubangan sa iyang bana, labihan niyang lipaya kay lagi matuman na<br />ang dugay nilang pangandoy.<br /><br />Mao kini ang gahom sa restraint. Kini ang maghatag og maayong bantang<br />sa usa ka sugilanon. Ang pagpugong mao ang barometro sa kalig-on o<br />kahamtong sa emosyon sa tagsulat. Kini himoon gayod sa tumang<br />kahanas, pagmatngon, ug pagtimbang sa gibug-aton sa sugilanon.<br /><br />Ang katuyoan nato ngano nga pugngan gayod ang ariya sa mga pagbati<br />mao nga aron makahigayon usab ang magbabasa sa pag-apil sa imong<br />sugilanon. Pinaagi niini, may gibilin kang anino sa ilang<br />imahinasyon. Ang mga magbabasa utokan usab. Ang paghungit kanila sa<br />sugilanon insulto sa ilang kapasidad sa paghunahuna.<br /><br />May nabasahan ko kaniadtong sugilanon nga ang setting diha sa<br />baybayon. Sugilanon sa duha ka managhigugmaay. May suliran ang ilang<br />gugma. Gihulagway sa tagsulat ang katahom sa kahaponon, ang mga<br />pinong balod, ang kabugnaw sa hangin… taas kaayo… ngadto sa taas og<br />utong nga parapo. Nindot baya unta ang iyang pagkahulagway. Intonsis,<br />nalimtan niya ang duha ka karakter. Nganong nahitabo kadto? Natental<br />siya sa kalami sa iyang setting. Sa laktod, wala siyay restraint.<br />Nasentimental siya. Gawas lang kon ang dugokan kon bola mano mo sa<br />sugilanon mao ang dapit nga nahitaboan sa sugilanon, ayaw intawon<br />kalimti ang imong mga karakter.<br /><br />Ang nakainteresante sa sugilanon mao gayod ang karakter.<br />(SUMPAYAN)<br />----------<br /><br />Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon<br />Ni Tomas Sumakwel<br /><br />Ang Pagpaila Sa Karakter<br /><br />(Ikawalong Bahin)<br /><br />NAHISGOTAN na kini natog lakbit sa miaging mga gula. Apan pakadak-an<br />ta kini kay aron matin-aw. Agig balik-lantaw, ang estorya sa karakter<br />maoy nakapainteresante sa sugilanon. Apan lagmit mangutana ka, kinsa<br />mang mga tawhana ang mahimong sulaton diha sa sugilanon? Angay tang<br />masayran nga dili sugilanon sa ordinaryong mananagat, mag-uuma,<br />tulisan, ubp. ang higugmaon sa magbabasa. Sama nga dili tanang guwapa<br />ang angay higugmaon. Kinahanglan nga ang karakter (ilabi na sa<br />protagonista) may katalagsaon, dili tipikal. Aduna siyay hiyas nga<br />nakapalahi tandi sa uban nga parehas niyag matang. Kon kining birtuda<br />mokalipikar sa imong nahunahunaang sulatong karakter, pagsaulog kay<br />imo na ang 75 porsento sa kalamposan. Hinuon, ang 25 porsento nag-<br />agad sa imong pagpresentar sa maong karakter; sa imong pagpangamot<br />(craftmanship). Sagad sa nagbansay-bansay pa, ang ilang ihulagway mao<br />ang tipo ug dili ang partikular nga tawo. Pananglit, buot nilang<br />ihulagway ang mga mag-uuma sa Ban-aw, sulaton nila ang heneral nga<br />hulagway sa usa ka tipikal nga mag-uuma sa Ban-aw. Ang buhaton sa<br />magsusulat mao unta ang pagsuwat sa usa ka mag-uuma sa Ban-aw nga<br />nakapalahi kaniya sa ubang mag-uuma sa maong dapit.<br /><br />Dihang gitudloan pa si Guy de Maupassant ni Gustave Flaubert pagsulat<br />og piksiyon, giingnan niya ang nahauna: "Ihulagway nako ang estorya<br />sa mananagat nga imong sulaton nga lahi sa usa ka libong mananagat<br />nga miagi karong adlawa diha sa dalan."<br /><br />Apan unsaon man nato pagpasulod ang hiyas sa atong mga karakter? Kon<br />nakabantay ka sa popular nga mga TV drama series mailhan na nimo ang<br />bida ug kontrabida: ang binundakan sa ilang tingog, ang ilang<br />binistehan, ang linihokan. Kon magkupot ganig kopa sa alak dayon<br />mobahakhak, awtomatik kontrabida dayon. Ang iyang linihokan ug<br />aktuwasyon maoy nagpakita sa iyang pagka karakter. Kay kon moingon pa<br />gani ang karakter nga siya ang kontrabida o siya ang bida, iuli sa<br />magbabasa ang magasin o libro ug mangita og laing kalingawan. Kon<br />ingon niini ang imong sinulat, kini dili sugilanon kondili saynopsis<br />lamang sa buot mong sulaton. Busa balik ta sa balaod: ayaw isulti ang<br />sugilanon, ipakita hinuon.<br /><br />Angay lang bantayan nga ang hiyas sa karakter nga buot mong ihulagway<br />maayong pagkamaniobra. Anaa gyod siyay sugilanon nga angay sa<br />pagsugid. Sugilanon nga makapainteres sa kalibotan.<br /><br />Magpahimugso kag karakter ug hatagan nimo siyag estorya. Unya<br />pasagdan mo siyang maghinugid sa talagsaon niyang kaagi ngadto sa<br />magbabasa. Sa gikaingon ko na, kalimti ang imong kaugalingong interes<br />ingon nga tagsulat. Likayi ang editorializing sa imong sinulat. Okey,<br />duna kitay ipasulod nga kaugalingong mga pangagpas. Apan ipaagi kini<br />sa kalihokan sa karakter. Siya ug dili ikaw. Matod ni Thomas Hardy,<br />ang sugilanon ug nobela dili usa ka argumento; ang usa ka alagad sa<br />arte matinud-anon gayod nga morepresentar sa iyang pagbati.<br />Himoa nga ingon sa ang karakter mismo ang nakighinabi sa mga<br />magbabasa (Basaha kon giunsa kini paggamit ni V.S. Naipul sa "Half A<br />Life" niyang nobela.) Apan wa kini magpasabot nga first person<br />narrator gyod o sa protagonista maglatay ang sugilanon. Mahimo<br />gihapon kini sa ubang punto de bista. Sa sugilanong "Bayad Sa Giutang<br />Nga Kinabuhi" nga napatik sa Bisaya, didto ang magsusulat mosulod sa<br />kahimatngon sa antagonista. Belib kaayo ko sa tagsulat. Kadtoy<br />pasundayag gyod sa abilidad sa usa ka magsusugilanon. Hinumdomi nga<br />kon ang sugilanon sama gani sa sirkador nga naglatay og pisi ibabaw<br />sa entablado, kini makalingaw kaayo. Apan kon ang pisi nga gilatayan<br />anaa lang gani sa yuta, way malingaw. Sa acceptance speech ni Ernest<br />Hemingway sa Nobel Prize miingon siya nga ang atong sulaton mao<br />kadtong piyesa nga halos dili na maabot sa tawhanong abilidad. Lisod<br />no? Apan ayaw lisda ang imong sugilanon. Ang bokalista sa "The<br />Eagles" miingon sa ilang konsiyerto: "It takes ten years for me to<br />write this song but it only takes three minutes to sing." Di layo<br />niini ang pagsulat og sugilanon.<br /><br />Paningkamotan gayod sa nagtuon-tuon pagsulat og sugilanon ang<br />pagmugnag karakter nga importante sa panud-ong sa magbabasa. Himoang<br />importante ang usa ka tulisan, pari, mamumuno, ubp. Nahimong<br />mahinungdanon sa magbabasa ang usa ka kawatan og ruska sa riles sa<br />sugilanong "The Malefactor" ni Anton Chekhov. Ang hayop nga anak sa<br />iro ug lobo nahimong importante sa "White Fang" ni Jack London. Ang<br />batang biniyaan sa amahan nahimong importante sa sugilanong "Impen<br />Negro" ni Rogelio Sicat. Ang ulipon nahimong importante sa "Alyosha,<br />The Pot" ni Leo Tolstoy. Ang mga sugarol nahimong importante<br />sa "Bingo" ni Edgar S. Godin. Ang tawong ginapos sa way igong<br />hinungdan nahimong dugokan sa "The Bound Man" ni Ilse Aichinger.<br /><br />Ang buhaton sa magsusugilanon mao ang pagpresentar sa iyang labing<br />mahinungdanong karakter diha sa unang bahin sa sugilanon. Sa sinugdan<br />pa lang angay nang masabtan sa magbabasa ang kaimportante sa maong<br />karakter aron padayonon ang sugilanon pagbasa. Ayaw tugoti nga adunay<br />secondary character nga magsamok sa sinugdanan. Kon mapaila mo na,<br />ipasulod dayon ang punto nga ang karakter nga imong gipaila<br />makalingaw kaayo sa magbabasa. Nga siya may ikapaambit nga angay sa<br />pagbasa. Nga ang sitwasyon diin ang karakter nalambigit mahinungdanon<br />kaayo sa naulahi. Tungod niini, mabatyagan sa magbabasa nga nagdis-og<br />ang imong sugilanon.<br /><br />Ipakita ang imong karakter nga naglihok. Palihoka siya. Ang sobrang<br />narrative makapabakya sa sugilanon. Makapamatuod ang mga editor nga<br />95 % sa mga nagkat-on-pang-mga-magsusulat di maantigong mopalihok sa<br />karakter. Si higalang Juan S.P. Hidalgo [bantogang magsusugilanong<br />Iluko] naghinugilon kanako kausa sa iyang kasinatian dihang nahimo<br />siyang literary editor sa Bannawag magazine. May bag-ong magsusulat<br />nga iyang gitambagan: "Nindot kaayo ang imong sugilanon, pero mas<br />monindot pa gyod kon imo siyang pakawton sa ulo bisag panagsa lang."<br />Ang buot niyang ingnon nga ang karakter dili usa ka talking machine<br />kondili usa ka tawo nga moreak sa usa ka sitwasyon nga iyang<br />gikalambigitan. Kon unsay reaksiyon sa karakter sa lainlaing<br />sitwasyon, kini nag-agad sa kasinatian sa magsusulat. Magamit dinhi<br />ang diyotayng nakat-onan sa sikolohiya sa magsusugilanon.<br /><br />Paningkamotan sa tagsulat nga ang magbabasa mismo ang makadawat sa<br />unang impresyon sa sugilanon. Anaa ang kapresko sa estorya. Morag<br />anaa sa kamot sa magbabasa ang kinabuhi sa obra. Kon dili man<br />interesado ang magbabasa sa problema sa karakter, apan labing maayo<br />nga importante kini sa karakter. Pananglit, ang preconceived idea sa<br />magbabasa nga "kuwanggol ang babaye nga mahigugma sa lalaking dunay<br />asawa" busa man gani dili siya interesado sa estorya nga ingon niini<br />og subay. Apan tungod sa kahanas sa magsusugilanon (kay maayong<br />pagkapresentar ang mga sitwasyon og karakter) nainteresado na lang<br />hinuon siya ug moingon: "Paskan! Tinuod bitaw, no. Di gyod diay lalim<br />kon masangko ta sa ingon nga sitwasyon, uy."<br /><br />Timan-an ta nga ang karakter, segun sa buot ingnon sa maong pulong,<br />usa ka batasan. Unsa goy karakter. Ang ubang magsusulat nagtuo nga<br />ang kinabuhi sa karakter mao lang ang paghatag kaniyag ngalan, edad,<br />usahay adres, trabaho, ubp. Kini dili pa garantiya nga mabuhi na ang<br />minugna mong fictional persons. Gani, mahimo man nga wala kining<br />tanan diha sa sugilanon. Kon wa na kinahanglana nga nganlan pa ang<br />karakter, nganong butangan pa man gyod natog ngalan? Ang importante<br />nga naay karakter bisan sa iyang pagka walay ngalan. Ang "The Hunger<br />Artist" ug "First Sorrow" ni Franz Kafka, "The Third Bank Of The<br />River" ni Joao Guimaraes Rosa, "The Gentleman From From San<br />Francisco" ni Ivan Bunin managsamang walay ngalan. Makapanakla ka<br />kang Ernerst Hemingway sa iyang "A Clean Well-Lighted Place" diin ang<br />tulo ka karakter ginganlan lang niyag young waiter, old waiter ug old<br />man. Nakaseguro ko nga kon gibutangan pag ngalan sa naasoyng mga<br />tagsulat ang ilang mga sugilanon, wala silay makuhang pagakpak. Apan<br />dili lang ang pagka walay ngalan sa mga karakter ang bugtong birtud<br />sa maong mga sugilanon kon ato gyong tun-an. (Gidasig ko ang mga<br />nagtuon pagsulat sa pagbasa sa maong mga sugilanon aron masabtan ang<br />mga punto nga atong gidiskuter. Ang kritikal nga pagbasa makapahait<br />usab sa atong dagang.)<br /><br />Pasagdan nato ang karakter nga mangitag solusyon sa iyang mga<br />suliran. Siya ang maghinuktok. Matod ni Elliot Blackiston sa<br />librong "How To Write Short Stories": "The solution should be brought<br />about by the character's own cleverness, ability, initiative,<br />perspicacity, intelligence. And, above all, the chief character must<br />effect a solution in a convincing way." Kinahanglan gyod nga dili<br />mabatyagan sa magbabasa nga ang solusyon sa problema gipugos lang.<br />Paningkamotan sa magsusugilanon nga natural ang dagan sa estorya.<br /><br />May mga magsusugilanon nga nagbuhi og karakter. Morag hinigugma nga<br />di malaksi sa ilang dagang. Ang nakanindot kay kini nabuhi gayod nga<br />morag anaa na sa kalibotan sa reyalidad. Si Gremer Chan Reyes sa<br />iyang Emmanuel. Si Juan Ramon Jimenez sa iyang Platero (usa ka<br />donkey). Si Ernest Hemingway sa iyang Nick Adams. Si Mark Twain sa<br />iyang Huck Finn, Tom Sawyer ug Jim. Si Benjamen Montejo sa iyang Nong<br />Perfecto. Si John Stienbeck sa iyang Doc, Mac, ug Tom<br /><br />Ang sugilanon maoy pakigbugno sa mga karakter sa kalibotan nga ilang<br />nahidagsaan. Sa imong handurawan anaa ang mga karakter nga nagpangita<br />sa ilang magsusugilanon.<br />(SUMPAYAN)<br />-----------<br /><br />Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon<br />Ni Tomas Sumakwel<br /><br />(Ikasiyam Nga Bahin)<br /><br />Karakterisasyon<br /><br />ANG magsusulat nga hanas nakaila sa iyang karakter, nakasinati sa<br />batasan sa iyang mga minugnang linalang. Ang manerismo, sinultihan,<br />pagtuo, edukasyon, damgo, tinguha maoy makapatibuok sa karakter.<br />Giunsa niya pagsul-ob ang iyang polo? Giunsa niya pagkatawa? Ang<br />iyang liningkoran? Ang pagka himalikas? Ang matag karakter may iya<br />gayod nga karakterisasyon aron mailhan nga lahi siya kon itandi sa<br />uban pang mga karakter. Ang karakterisasyon, sa laktod, maoy<br />makapahimong tawo sa imong karakter. Ug daghag paagi nga kini<br />mapasulod sa sugilanon.<br /><br />Ang karakterisasyon maoy lifeblood sa karakter. Maghatag niyag<br />kasingkasing, di lang ngalan.<br /><br />Kon largohon lang natog sulat ang ordinaryong makita diha sa larawan<br />sa tawo, kana dili diskripsiyon sa usa ka magsusulat. Matod sa usa ka<br />batid, "Ang magsusulat may iyang paagi sa pagsulti sa usa ka butang."<br />Kon mohulagway na gani ang magsusulat, acute kaayo ang iyang mga<br />obserbasyon. Pino kaayo nga bisan pa ang mga ulod nga nangutkot sa<br />dahon sa kahoy ingon sa mabatian pa sa mga magbabasa.<br /><br />Si O. Henry miabli sa iyang sugilanon sa usa ka tin-aw kaayong<br />diskripsiyon sa iyang mga karakter:<br /><br />A lank, strong, red-faced man with a Wellington beak and small, fiery<br />eyes tempered by flaxen lashes, sat on the station platform at Los<br />Pinos swinging his legs to and fro. At his side sat another man, fat,<br />melancholy, and seedy, who seemed to be his friend. They had the<br />appearance of men to whom life had appeared as a reversible coat—<br />seamy on both sides (Kinutlo sa "The Hiding Of Black Bill").<br /><br />Sa mao gihapong sugilanon ni O. Henry, adunay karakterisasyon nga<br />gipaagi sa diyalogo. Dihang nalisang na kaayo ang karakter nga<br />tigbantay sa karnero kay gitionan na siyag pusil sa polis, kini ang<br />iyang gisulti:<br /><br />"'Captain,' says I, `Percival Saint Claire is my occupation, and my<br />name is sheep-herder. I've got my flock of veals—no, muttuns—penned<br />here to-night. The searchers are coming to-morrow to give them a<br />haircut—with baa-a-rum, I suppose.'"<br /><br />Kon atong hilngon, morag nayabag ang estorya sa karakter. Tiaw mo nga<br />nabali na man hinuon ang iyang tubag. Ang iyang ngalan nahimong<br />trabaho ug ang trabaho nahimong ngalan. Kon nakamatikod ka,<br />nagkabunga-bunga siyag panubag atubangan sa polis. Apan kinsa ba pod<br />lagiy mahinultol sa hustong tubag kon tionan kag pusil?<br /><br />Kana maoy karakterisasyon.<br /><br />Sa laing sugilanon nga akong nabasahan, ang karakter nagkaon og<br />noddles nga labihan kainit. Mao gyoy paghungit niya sa nag-aso-asong<br />pagkaon dihang nakita niya sa pikas tampi sa suba ang kaaway nga<br />nagpadulong. Ug ang gisulat sa awtor mao lang ang "Jeezezz!"<br />Nakapangutana ko kon nganong kadto may espiling nga gigamit sa awtor<br />sa ekspresyon nga "Jesus!". Ug karon pa ko. Kinsa man kunong tawhana<br />ang makalitok og husto kon init kaayo ang noodles ug nagpadulong na<br />ang kaaway?<br /><br />Mas maayong dili na balikon sa ipatangag tang diskripsiyon kon ang<br />karakterisyon makita na kaayo sa dayalogo. Mao usab ang kasunggat<br />niini. Daghan nang sugilanon nga gisalindot sa editor sa ingon<br />niining kahuyangan. Imbes nga gamiton pa niya ang nagsunod nga mga<br />tudling sa uban pang butang nga makatabang pagpadis-og sa sugilanon<br />nalangay na lang hinuon siyag balik-balik sa mao ra nga epekto.<br />Hinuon may hanas pod nga mga magsusulat nga motuyo gyog balik-balik<br />sa pulong sa pila ka tudling kay lain siyang epekto nga buot kab-<br />oton. Kini ang gitawag og literary tools sa usa ka tang-ang<br />magsusulat.<br /><br />Ang kahanas ni Mark Twain sa karakterisasyon di masalikway. Tiaw mo<br />nga mahimo niyang padayalogohon ang tulo ka karakter sa pipila ka<br />pahina nga di gyod ta malipat kon kinsa kadtong nagsulti. Sa mga<br />klasikong "The Adventures of Huckleberry Finn, "The Adventures of Tom<br />Sawyer", "Tom Sawyer Abroad", "Tom Sawyer, The Detective" napamatud-<br />an kini niya. Si Tom, Huck, ug Jim managsamang Iningles og sinultihan<br />apan mailhan nimo kinsa kanilang tulo ang nagsulti. Way duda nga<br />giila ang "The Adventures of Huckleberry Finn" nga "The Greatest<br />American Novel". Matod sa usa ka magsusulat, ang tanang Amerikanhong<br />nobela nagsugod gayod sa "Huckleberry Finn". Kitang mga anak sa dila<br />ni Lapulapu nagpangita pa ug katugbang niini. Ang hagit kong iitsa sa<br />tanan mao ang pagsulat sa lami sa sinultiang Binisaya. Kanang tingog<br />gyod sa usa ka Bisaya. Kon magbasa tag sinulat nga Ruso mora tag tua<br />sa Russia. Kon magbasa tang Yasunari Kabawata mora tag tua sa Japan.<br />Mabati man god nato ang ilang tingog bisan hinubad na sa Iningles ang<br />hulad nga anaa sa atong kamot.<br /><br />Ang hanas nga magsusulat maantigong mamili sa pulong nga ibutang niya<br />sa baba sa iyang mga karakter nga ingon sa wa niya tuyoa. Natural<br />kaayo. Gisaway kaniadto ang pinulongan sa usa ka Sugboanong<br />magsusulat sanglit migamit kini sa lengguwahe sa kadalanan. Burgis<br />kuno. Ang nagsaway wa masayod nga kana ang tinuod nga literatura. Ang<br />literatura di gani usahay motahod og kahan-ayan sa mga pulong,<br />semantiko, ug bisan unsa na lang nga balaod ang supakon. Apan makita<br />mo luyo niining tanan ang katuyoan sa magsusulat.<br /><br />Ang karakter nga bata, magbinata. Ang karakter nga abogado, mag-<br />inabogado. Ang mag-uuma nga karakter hanas gyod sa bukid. Mao usab<br />ang karakter nga mananagat, hanas sab sa dagat.<br />Ang mag-uumang karakter kinahanglang nasayod kanus-a ang tingpugas sa<br />mais, ang pangami, ang panuig. Nasayod siya unsay tanom nga mabuhi sa<br />buwan sa tinghuwaw ug ting-init. Nasayod siya unsay lihi sa kamote,<br />unsay sumpa sa aguting sa tabako. Ang kasuheto ni Benjamen Montejo sa<br />sugilanong "Tawag Sa Bukid" maoy alas sa tanang magsusugilanong<br />Bisaya nga nagsulat bahin sa natibong panginabuhi sa bukid.<br />Ang mananagat nga karakter nasayod sa pinulongan sa lawod; unsay isda<br />nga lisod hipaktan sa pasol; kanus-a mamihod ang danggit. Kay ang<br />tinuod nga mananagat makabasa sa gagmayng lum-it sa mga balod, ug<br />kini may kahulogan segun sa taas nilang kasinatian dagat. Di ta<br />makuwestiyon ang abilidad ni Gremer Chan Reyes niini kay di lang siya<br />usa ka hanas nga magsusugilanon bahin sa dagat kondili usa usab ka<br />anak sa dagat. Ang dagat nahimong dakong bugno sa kang Ernest<br />Hemingway nga "The Old Man And The Sea" kay siya nakighugoy sa mga<br />mananagat sa Cuba.<br /><br />Nakig-uban una sa mga minero si Vincent Van Gogh una niya mapintal<br />ang "The Potato Eaters". Nagkinahanglan una kog tulo ka tuig nga<br />pakig-uban sa mga tapasero una ko mapulog ang "Rebolusyon Sa Mga Mata<br />Ug Tiil". Ug ambot kapila ka na suginli sa imong magtutudlo kon<br />giunsa pagpangita sa pintor ang mga modelo niya sa "Last Supper".<br />Apan angay tang bantayan nga di lang ang kaabunda sa magsusulat sa<br />terminolohiya bahin sa panagat, panguma, pangespiya ang makapabuhi sa<br />iyang karakter. Kon giunsa mo kini pagdapat, kana ang makapanindot sa<br />imong sugilanon. Sa ato nang natun-an, ang mga magbabasa wala mag-<br />apas sa naantigohan, pilosopiya, banko sa impormasyon sa awtor…<br />kondili sa kalingawan nga ikadalit sa awtor.<br /><br />Busa ayaw alang-alangi ang analisis mo sa mugnaong mga karakter.<br />Hatagi silag buluhaton sa imong sugilanon. Timan-i ang imong<br />kasandurot niining mga gutloa. Pilay palad kon ang iyang linihokan<br />mahimo mong modelo.<br />(SUMPAYAN)<br />----------<br /><br />Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon<br />Ni Tomas Sumakwel<br /><br />Ang Aksiyon Sa Sugilanon<br /><br />Ikanapulong Gula<br /><br />DILI pa garantiya nga kon ang magsusugilanon adunay plot ug ideya<br />makamugna na siyag maayong sugilanon. Kining duha kabhang pa lamang<br />sa kinhason. Daghan pa kaayong konsiderasyong teknikal aron ang<br />sugilanon mahipno. Sa ato nang natun-an, ang karakterisasyon ug<br />diskripsiyon labihan usab kaimportante nga kon dili maayong<br />pagkamaniobra sa tagsulat makawang lamang ang buot niyang ipaambit sa<br />mga magbabasa. Makabantay ta usahay nga bisan sa atong kakuwang sa<br />kasinatian duna tay masindolang sugilanon nga mosiyapol ra ba unta<br />pero kuwang lang sa hapyod.<br /><br />Kana ang mga sugilanon nga walay aksiyon. Patay kaayo. Di maantigong<br />mangidhat diha sa pahina. Kini maoy nakita nakong rason nganong dili<br />interesado ang usa ka sugilanon.<br /><br />May nag-ingon nga sa mga literary stories, mas pakabug-atan sa<br />magsusugilanon ang iyang unod (substance) kaysa iyang paagi sa<br />pagpangamot (craftsmanship). Usa ko sa di motuo niini. Ang unod dili<br />independente sa pagpangamot. Hinunoa, ang unod nagsalig lamang kon<br />giunsa pagdagmay sa magsusugilanon ang iyang sugilanon. Gani, may<br />posibilidad pa nga ang maayong mangamot nga magsusugilanon makasulat<br />og obra maestra bisan wala kaayoy unod ang gisulat. May mga kritiko<br />gani nga nag-ingon nga si Edgar Allan Poe dili lawom og mga sugilanon<br />apan tungod lang sa iyang craftmanship mibarog ang iyang mga sinulat<br />sa panahon.<br /><br />Daghan na kitag nabasang sugilanon nga kon atong sabton ordinaryo ra<br />kaayo og tema pero makalingawng basahon. Kahinganlan ko dinhi ang mga<br />klasikong Pilipinhong sugilanon sama sa "How My Brother Leon Brought<br />Home a Wife" ni Manuel Arguilla, "Footnote To Youth" ni Jose Garcia<br />Villa, ug sa mga sugilanon atong kakontemporaryong si Charlson Ong.<br />Unsay naa ining maong mga obra? Kon matinud-anon lang ang mga kritiko<br />(kay usahay magyawyaw sila sa mga butang nga di nato makita sa<br />sugilanon), kini mga ordinaryo lamang nga mga sugilanon. Sa gikaingon<br />ko na, nahimo silang sinaulog nga mga sinulat tungod sa ilang<br />pagkaordinaryo. Sa mga langyawng awtor anaa ang kang Mark Twain<br />nga "The Celebrated Jumping Frog of Calaveras County", "The Devil and<br />Daniel Webster" ni Stephen Vincent Benet, kang Washington Irving<br />nga "Rip Van Winkle" ug "The Legend of the Sleepy Hallow".<br /><br />Ang sekreto sa maong mga sugilanon nganong bisan sa ilang kadugay na<br />gibasa gihapon: tungod kay sila puno kaayo sa aksiyon. Apan ang<br />terminong aksiyon sagad nga masaypan sa mga magsusulat. Ang aksiyon<br />wala magpasabot og pinusilay, sinumbagay, ubp. Ang story action dili<br />lamang physical action kondili ang pag-abante sa sugilanon. Sa mga<br />sugilanong sikolihikal nga ang panagbugno didto lamang sa sulod nga<br />kalibotan sa (mga) karakter, natural nga wala kitay makita kaayo nga<br />aksiyong pisikal. Apan mabatyagan ta nga may pantalan nga paingnan<br />ang sugilanon.<br /><br />Sa miaging mga gula naghisgot ta og problema sa sugilanon. Busa, aron<br />modis-og ang estorya atong ikonsiderar kanunay ang problema. Kanunay<br />tang sukton ang atong kaugalingon kon wala ba kitay parapo o tudling<br />nga nasaag segun sa problema nga atong gipasiugdahan. Ug ang<br />magsusulat di gyod molugak sa paggunit sa problema bisan usa ka<br />kidlap na lang sa bisan diing parte sa sugilanon. Iapil gyod niya<br />kanunay ang karakter sa bisan diing kalihokan sa estorya. Sa<br />diskripsiyon, iapil ang karakter. Sa balik-lantaw anaa ang karakter.<br />Dili mo siya biyaan tungod kay iya kining sugilanon.<br /><br />Modagan lamang ang sugilanon kon ang mga pulong nga atong gikudlis<br />may direktang kalabotan sa estorya. Kon mohunong ta aron ihulagway<br />ang atong karakter ug setting, mohunong usab ang atong sugilanon.<br />Busa: ayaw pasabta ang magbabasa nga sekreto mong gihulagway ang<br />karakter ug setting. Sa laing bahin, kon mapakyas ka usab paghulagway<br />sa karakter ug setting, mapakyas usab ang imong sugilanon. Kini ang<br />mga sugilanon nga mogunit gayod sa kaikag sa mga magbabasa.<br /><br />Busa ang giya-ultimar nga di mo gyod kalimtan kon gusto kang<br />maghanas: taliwa sa pagpadayag mo sa suliran sa sugilanon hangtod sa<br />kasulbaran sa problema (denouement) mao ang daghang mga aksiyon.<br />Aksiyon ug aksiyon gayod. Tinuod ang giingon: "Action speaks louder<br />than words."<br /><br />Kon sa paghulagway sa karakter moingon lang kita, "Dako ang bat-ang<br />ni Hilda; nagsul-ob siyag pulang sayal," atong gipahunong ang dagan<br />sa estorya. Apan makaestablisar kita sa susamang hulagway diha sa<br />hunahuna sa magbabasa ug sa samang higayon magpadis-og usab sa<br />sugilanon kon atong ingnon nga, "Miatras si Hilda. Iyang gihapyod ang<br />iyang pulang sayal sa wa pa molingkod."<br /><br />Mohinay usab ang sugilanon kon atong santaon ang iyang natural nga<br />dagan aron paghatag og gibug-aton sa dili kaayo importanteng mga<br />detalye. Ang sakyanan nga magsigeg ikis-ikis ang dagan bisan tul-id<br />ang dalan dugay maabot sa destinasyon. Ang linugdangan sa sugilanon<br />maoy kanunay gayong isilsil sa hunahuna aron kining maong tendensiya<br />maalkontrahan. Hinuon, mahitabo lang kini kon ang magsusulat kuwang<br />sa plano ug pangandam sa iyang sulaton.<br /><br />Tinuod nga kinahanglan nga masayod ang magbabasa sa kolor sa sinina<br />sa atong mga karakter. Tinuod nga angay silang masayod kon ting-ani<br />ba kadtong nahitabo ang estorya. Kon adlaw ba kadto o gabii. Kon<br />Domingo ba kadto o Lunes. Kon si Pekto ba kadto o si Juan. Kon buntag<br />ba kadto o hapon. Apan angay tang ipasantop nga bisan pa man niining<br />tanan nga mga sangkap, walay bisan usa unta niini nga makalangay sa<br />sugilanon. Maayo nang magsabot ta. Ngano? Kini mga lamas lamang.<br />Kinsang tawhana ang malipay nga moadtog kombera unya dalitan lamang<br />og pulos lamas. Apan kon dalitan usab kitag sud-an nga way lamas,<br />lagmit di ka na mobalik sa sunod pista.<br /><br />"Apan mubo ra man kaayo to, Bay, ang akong diskripsiyon nga yaya. Di<br />na tingali to mamatikdan sa magbabasa, uy," matod sa akong amigo nga<br />mipasilong sa halhag kong landong. Pero huyang kaayo kana nga<br />depensa. Sa tinuod lang, wa gyoy rason nganong atong pahunongon ang<br />sugilanon.<br /><br />May mga magsusulat nga bisan sa pagpasupot og mga pangutana diha sa<br />ilang naratibo maantigo gyong momaniobra nga bisan anaa ang pangutana<br />kini wala makasamok, hinunoa, nakapakusog hinuon sa dagan sa<br />sugilanon. Dinhing bahina, kampeyon si Edgar S. Godin. Pananglit sa<br />iyang sugilanon nga "Eksodu", kini ang iyang naratibo nga napuno sa<br />mga pangutana:<br /><br />Unsa pay iyang mahimo? Mag-eskandalo siya? Mopatay? Sulngon niya ang<br />panuway, sudyaan ug ikeha aron lang modilaab pagsamot ang makauulawng<br />estorya? Kahugasan kaha ang namansahan niyang pagka babaye niini? Oo,<br />limpiyo ang iyang konsensiya. Apan kinsay motuo niya? Motuo kaha unya<br />kaniya ang iyang bana ug mga kadugo niini?<br /><br />Nakamatikod ka ba nga bisan naligo sa pangutana ang maong parapo,<br />wala gyod mohunong ang estorya? Kana abilidad gyod.<br /><br />Duna usay magsusulat nga padaganon ang sugilanon sa sunod-sunod nga<br />balik-balik sa mga pulong. Gihulagway ni Ernest Hemingway ang<br />panaghilawas sa ingon niini nga mga linya:<br /><br />…They were having now and before and always and now and now and now.<br />Oh, now, now, now, the only now, and above all now, and there is no<br />other now but thou now and now is thy prophet. Now and forever now.<br />Come now, now, and there is no now but now. Yes now. Now, please now,<br />only now… one only one, there is no other one but one now, one, going<br />now, rising now, sailing now, leaving now, wheeling now, soaring now,<br />away now, all the way now; one and one is one, is one, is one, is<br />still one, is one descendingly, is one softly, is one longingly, is<br />one kindly, is one happily, is one in goodness, is one to cherish, is<br />one now on earth with elbows against the cut and slept-on branches of<br />the pine tree with the smell of the pine boughs and the night; to<br />earth conclusively now…<br /><br />Makita nato ang pagsaka ug pagdaus-os sa pagbati sa mga karakter.<br />Buhat hinuon kini sa mga hanas apan makakutlo kitag leksiyon sa<br />kaimportante sa aksiyon aron ang estorya dili mohunong.<br /><br />Ang sugilanong buhi sinuwat sa magsusulat nga puno sa kinabuhi.<br />(SUMPAYAN)<br /><br /></div>Anonymousnoreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5155723271125977409.post-37574009932203296452007-02-10T22:33:00.000+08:002007-02-10T22:33:22.080+08:00BalyanMACARIO D. TIU<br /><br /><br />THE AUTHOR HOLDS THE COPYRIGHT TO THIS STORY. THIS IS POSTED WITH PERMISSION FROM THE AUTHOR.<br /><br /><br /><br />THIS IS PART OF THE LITERATURA READING SERIES | CLICK HERE TO GO BACK TO LITERATURA<br />Natingala si Lando nga daghag tawo sa guba ug abandonadong kapilya. Ang kadaghanan nagpalandong sa mga punoan sa lubi, samtang ang uban tua mismo sa sulod sa kapilya. Nabag-ohan siya sa nawong sa pipila ka tawo. Lagmit taga-laing baryo. Kadtong nakaila sa iya miyango o kaha mikamay isip pagtimbaya dihang nakita siya. Giduol niya ang iyang kompareng si Berto nga usa sa mga nagyaka sa kasagbotan.<br /><br />“Pre, morag sadya ning atong kalihokan diri. Unsang okasyon ni?” pangutana ni Lando.<br /><br />“Wala, Pre,” tubag ni Berto. “Patambal lang god.”<br /><br />“Uy, naay miabot nga medical mission diri? Wala ko ka-hearing ana, da.”<br /><br />“Aw. Wala god. Inato ra. Balyan ang manambal.”<br /><br />“Balyan?”<br /><br />“Mananambal sa mga Bagobo. Sa iningles pa, medicine man.”<br /><br />“Aa, baylan.”<br /><br />“Mabalyan o balyan may tawag ana sa mga Bagobo. Baylan sa ato. Balyan o baylan, pareho ra na.”<br /><br />“Mao ba? Kinsa man pod nang balyan dihas kapilya?”<br /><br />“Si Datu Pikong.”<br /><br />“Kinsa? Si Datu Pikong? Kadtong palahubog?” pangutana ni Lando nga wala makatuo.<br /><br />“Siya mismo,” tubag sa iyang kompare nga nahikatawa.<br /><br />“Ayaw ganig binuang, Pre. Kanus-a god na nakat-ong manambal?”<br /><br />“Taod-taod na man nang nanambal, Pre. Daghan may nag-ingong epektibo kuno. Mao nang miari ko. Testingan god. Wala may mawala sa ato.”<br /><br />Nakapanlingo si Lando. “Ako, Pre, maniguro ko. Kon panglawas na ang hisgotan, adto gyod kog doktor. Bahala nag mogasto. Pero, yuna. Gikan kos parokya. Nagkasabot ming Padre Cevallos nga tukoron pag-usab ang kapunongan sa atong kapilya.”<br /><br />“Uy, maayo na, Pre. Sige, motabang kog organisa. Gilaay nakog adto sa Gumalang para lang sa Kasaulogan sa Pulong.”<br /><br />“Mao bitaw nang mianhi ko diri aron inspeksiyonon ang kapilya. Morag dako kaayo ning ayohonon. Unya, Pre, dili na nato ipagamit ang kapilya kang Datu Pikong. Papangitaon nato siyag laing lugar diin siya makapanambal. Tara, atong estoryahan.”<br /><br />Nag-uban ang managkompare pagsulod sa kapilya. Nakita ni Lando si Datu Pikong nga naglingkod sa usa ka taas nga bangko. Tambokon ni, nagsul-ob og pinutol nga maong ug lagoon nga polo siyert. Naa niy gitambalan nga tigulang nga lalaki. Iyang gihaplas-haplasan ang bukton niini, pagkahuman, gitutho-tuthoan ang ulo. <br /><br />“O, sige, maayo ka na,” sulti ni Datu Pikong. <br /><br />Nagpasalamat ang tigulang, mitindog ug mitunol og bayente pesos kang Datu Pikong. Mibalibad si Datu Pikong, apan gibutang sa tigulang ang kuwarta sa lamesa ug dayong lakaw. Milingo-lingo si Datu Pikong, apan gisuksok ra ang kuwarta sa iyang bulsa.<br /><br />Dihang nakita sila ni Datu Pikong, gikamayan sila niini.<br /><br />“Maayong hapon kaninyo, Sir Lando, Berto,” matod sa balyan. <br /><br />“Maayong hapon,” nagdungan og tubag ang managkompare. <br /><br />Miirog ang balyan aron makalingkod sila Lando ug Berto sa bangko. Giliraw ni Lando ang iyang panan-aw sa kapilya. Daghan nag buslot ang atop nga ginama sa inak-ak. Ang ubang parte niini hapit na mangahulog tungod sa kagabok. Kon kusog ang hangin, basig mangataktak na ang inak-ak, sa hunahuna pa ni Lando. Delikado na. Kinahanglan na gyod ilisan. Mao usab ang mga amakan nga maoy gibungbong sa kapilya. Pulos na sab ni buslot, lagmit gitusok-tusok sa mga bata nga nagdula sa kapilya. <br /><br />“Karon lang ko masayod nga manambal diay ka, Datu Pikong,” matod ni Lando.<br /><br />Maulawong mingisi ang balyan ug nakita ang pangag sa ibabaw niyang ngipon. “Lagi, Sir Lando,” sulti niini. “Unsaon man nga ako may gipili nga manununod sa akong apohan. Dili unta ko mosugot, pero gisamok kos abyan. Lisod balibaran.”<br /><br />“Unsa man nang abyan?”<br /><br />“Diwata,” tubag sa balyan. “Espiritu na nga maoy mopanalipod ug mogabay sa tawo.”<br /><br />Nahimuot si Lando sa tubag sa balyan. Nasayod siyang dili na lunsay nga Lumad si Datu Pikong, apan matuo-tuohon lang gihapon ni. Hinuon, bisag sa han-ay sa mga Bisayang setler, daghan sab ang mga matuo-tuohon. Gani daghang pasyente si Datu Pikong nga mga Bisaya.<br /><br />“Kana bang abyan maoy nagtudlo sa imo sa pagpanambal, Datu Pikong?” pangutana ni Lando. “Sumala sa akong nasayran, tugahan kuno ka nianag katingalahang libreto. Molutaw daw nas sapa, unya maanod kontra sa agos!”<br /><br />“Ambot. Estorya man nas mga Bisaya. Lahi man ang mahitabo sa ako. Kunsaran man kos abyan.”<br /><br />“Kaila kas abyan nga mosulod sa imo?”<br /><br />“Si Apo Sandawa.”<br />Diriyot mobahakhak si Lando sa iyang nabati, apan gipugngan niya ang iyang kaugalingon. Apo Sandawa? Kahibalo siya kang Apo Sandawa. Sumala sa mga leyendang iyang nabati, si Apo Sandawa ang diwata nga nagpuyo sa Mount Apo. Siya ang tag-iya sa maong bukid, busa gipangalan sa iya. Giobserbahan ni Lando ang ubang mga tawo nga nagpamati sa ilang panag-estoryahanay ni Datu Pikong. Seryoso silang namati. Sa ilang dagway makita ang kasibot nga madugangan pa ang ilang kasayoran mahitungod kang Apo Sandawa. Ug wala sila pakyasa ni Datu Pikong. <br /><br />“Si Apo Sandawa ang usa sa labing gamhanang diwata sa kalibotan. Siya ang tinuod nga mananambal, dili ako. Iya lang kong instrumento. Mosunod lang ko sa iyang mando.”<br /><br />Nakahukom si Lando nga dakong bakak ang gipanulti ni Datu Pikong ug ang iyang pagpanambal dakong pangilad. Naluoy siya sa mga tawong naglinya aron magpatambal. Klarong panguwarta lang. Mosulti pa unta si Lando apan miduol ang usa ka edarang lalaki ug nagreklamo nga naay nanurok nga katol-katol sa iyang tibuok lawas nga dili maayo sa bisag unsang tambal nga iyang imnon o ipahid.<br /><br />Natingala si Lando dihang ang balyan nagtuplok-tuplok ginamit ang iyang tuong tudlo sa iyang walang palad. Wala siya makasabot sa gibuhat sa balyan. Misamot ang iyang katingala dihang morag naay gipunit ang balyan sa iyang walang palad ug gidaitol ang iyang tuong kamot sa iyang dalunggan. <br /><br />“Hello? Hello? Apo Sandawa?” ingon sa balyan didto sa iyang tuong kumo.<br /><br />Diha pa lang nakasabot si Lando. Nagtelepono diay ang balyan! Dili telepono, kondili cellphone! Naggamit kunohay og cellphone ang balyan! Imbis mahikatawa,<br />misurok ang dugo ni Lando. Kadakong binuang! Inatbangay nga pagpangilad! Nanggamay ang mga mata ni Lando nga nagtan-aw sa mga tawo. Wala sila mangatawa ni matingala. Morag anad na silang makita nga mogamit og aron-ingnong cellphone si Datu Pikong sa pagtawag kang Apo Sandawa.<br /><br />“Hello? Apo Sandawa? Gitawag tika kay adunay magpatambal. Hain ka man? Naghulat ko nimo.”<br /><br />Nahibulong si Lando kay nanghuy-ab ang balyan ug miaksiyog katulog. Gibutang sa balyan ang iyang kamot sa ibabaw sa lamesa ug maoy gihimong unlan. Wala abtig napulo ka segundo kalit kining ningmata. Nanampiling kini. <br /><br />“Ikaw, Karyas, mao nang nangatol ka kay nagyaga-yaga kas daplin sa sapa,” matod sa balyan nga nausab ang tingog. “Nasuko sa imo ang gamaw-gamaw. Kinahanglan nga maghalad kag mama. Hala, sayaw dihag inunggoy aron malingaw nimo sila.”<br /><br />Nangalot sa iyang ulo si Karyas apan mituman sa mando sa balyan. Miadto kini sa hawan ug naglukso-lukso nga daw unggoy. Nangatawa ang mga tawo ug gidasig pa siya pinaagi sa pagpakpak kompas sa iyang sinayawan. Molukso si Karyas, mokirig-kirig ug mokalot-kalot sa iyang lawas nga daw unggoy. Awaton niini ang nawong sa unggoy ug mosinggit og “Krrrh, krrrh!” Usahay mokatkat nig imahinaryong kahoy, ug uyog-uyogon ang mga imahinaryong sanga sa kahoy. <br /><br />Samtang nalingaw ang mga nanan-aw sa sayaw ni Karyas, si Lando gibatig dakong kalagot sa balyan. Naghinobra na ni. Giabuso lang sa balyan ang pagtuo sa mga tawo sa iyang katakos manambal, unya iya lang diay binuangan, bugal-bugalan, ug huthotag kuwarta! Sa sulod pa gyod sa kapilya! Kondili pa lang siya edukado, iya na untang pakaulawan ang balyan diha-diha dayon aron moundang sa iyang binuang. Apan gipugngan niya ang iyang kaugalingon. <br /><br />Dihang nahuman ang sayaw ni Karyas, gisultian ni Lando si Datu Pikong nga gamiton na ang kapilya sa kapunongan ug kinahanglan nga mangita na siyag laing lugar para manambal. Miuyon ra sab ang balyan. Wala niy problema sa iya. Mobalhin dayon siya. Bisag sayon ra estoryahan si Datu Pikong, mipauli si Lando nga nagdalag kaligutgot sa balyan.<br /><br />Sa iyang balay, naabtan ni Lando ang iyang asawang si Luisa ug ang mananabang nga si Manang Minda. Dako na kaayo ang tiyan ni Luisa. <br /><br />“Komosta ang lakat ninyo kang Doktora Locsin, Luisa?” pangutana ni Lando. <br /><br />“Maayo ra man. Iyang gikompirma ang sulti ni Manang Minda nga manganak na ko mga duha o tulo ka semana gikan karon,” tubag ni Luisa.<br /><br />“Walay nakitang problema si Doktora sa pagpanganak ni Ma’am Luisa, Sir Lando. Maayo tanan ang resulta sa test. Siyempre kay preparado kaayo si Ma’am Luisa. Maayog eksersays, maayog diyeta,” sulti ni Manang Minda.<br /><br />“Ug hawod ang mananabang,” puno ni Lando nga nagkatawa. <br /><br />“Puwera buyag,” tubag ni Manang Minda. “Gipangutana diay ni Doktora Locsin kon gusto ni Ma’am Luisa nga magpa-ultra sawnd aron mahibaw-an ang seks sa inyong anak, apan mibalibad si Ma’am.”<br /><br />“Ako sab, dili ko gusto,” dason ni Lando. “Maayo nang mahibaw-an nako sa pagpanganak na mismo. Yuna pa, Manang Minda, dili ba naa kay dugong Bagobo?”<br /><br />“Oo. Ang apohan sa akong apohan Bagobo. Ngano man?”<br /><br />“Kahibalo ka bag unsa nang gamaw-gamaw?”<br /><br />“Diwata man na. Kon wa ko masayop mao nay tag-iya sa tubig. Ngano man diay, Sir Lando?”<br /><br />“Gikan kos kapilya kaganina. Nanambal didto si Datu Pikong. Ingon niya ang sakit kuno ni Karyas gikan sa gamaw-gamaw. Unsay tan-aw nimo ana, Nang Minda?” <br /><br />“Aw, mao nay karaang pagtuo sa mga Lumad,” tubag ni Manang Minda.<br /><br />‘Unya kanang pagpanambal ni Datu Pikong?” <br /><br />“Ambot lang, Sir Lando. Wala pa ko kasulay. Daghan bayay nagsulti nga hawod siya manambal. Hinuon, kadtong iyang apohan, mao toy tinuod nga balyan. Ang estorya-estorya, siya lagi daw ang gipasahan sa abilidad nga manambal.”<br /><br />“Duda ko niana, Nang Minda. Gilaliman kang gipasayaw-sayaw niya si Karyas og inunggoy aron maayo kuno? Nasuko kuno ang gamaw-gamaw?”<br /><br />“Mao nay ilang sulti. Kon naa kay mahimong atraso sa mga diwata, naay mahitabo kanimo. Busa kinahanglan mobayad ka aron mapuypoy ang ilang kasuko,” sulti ni Manang Minda.<br /><br />“Tuig 2005 na karon. Siyarog daghan lang gihapoy motuo niana?” sulti ni Lando.<br /><br />“Ayaw lang god panghilabot, Lando,” sagbat ni Luisa. “Kon di ka motuo, di ayaw. Tutal wa man na manghilabot si Datu Pikong sa imo. Usahay baya, naay mga butang nga di nato masabtan, di nato matugkad.”<br /><br />Gitan-aw ni Lando ang iyang asawa. “Ang nakaapan kay iya ning gigamit aron manguwarta. Angay siyang sumpoon. Klarong pangilad ang iyang gihimo. Isip magtutudlo, katungdanan nakong mo-edukar sa mga tawo.” <br /><br />“Gidili man ang balyan mangayog bayad,” sulti ni Manang Minda. “Puwede siya modawat og donasyon, pero dili mamugos magpabayad.”<br /><br />“Adaa, Lando,” buyag ni Luisa. “Sagdi lang god na si Datu Pikong. Amigo nako na no. Buotan man nang tawhana. Di na gani maghubog ron. Kon naay magreklamo, diha ka na moaksiyon. ” <br /><br />Wala na motubay si Lando. Basta sa iyang hunahuna mangingilad nga dako si Datu Pikong. Gamaw-gamaw! Maayo uroy moarte ang kagwang. Patulog-tulog pa. Pausab-usab pag tingog. Bisag migamit na og cellphone ang hinampak, motuo lang gihapon ang mga tawo! Kaluoy intawon. Nakapasalamat si Lando sa iyang kaugalingon kay suwerte siya. Nakahuman siyag eskuyla ug mahibalog siyensiya. <br /><br />Mao nang iya gyong ipaadtog doktor si Luisa para sa regular nga check-up bisag aduna siyay pagsalig sa katakos ni Manang Minda nga maoy labing hawod nga manghihilot sa ilang baryo. Una ning pagmabdos ni Luisa, ug kay una nilang anak, naniguro gyod siya. Sumala kang Doktora Locsin, normal ang pagburos ni Luisa ug gilaomang normal usab ang pagpanganak niini. Pero kon magkalisod, pila ray pagdala kang Luisa sa Calinan, kinse kilometro gikan sa ilang baryo. Daghay jeepney sa crossing. Ug kon gabii na gyod kaayo, naa man ang silingan nilang drayber sa jeepney nga si Manoy Pedro nga nagpuyo lang sa tabok. Maayo gani kay bag-o lang natukod pag-usab ang tulay padulong sa crossing. Kapin lima ka tuig na nga guba ang tulay ug busa dili masudlan og sakyanan ang ilang baryo. Mao nay hinungdan nga wala na sab sila mabisitahig pari sa ilang kapilya. Dili na makaaguwanta si Padre Cevallos nga magbaktas ug wala na ni makamisa sa ilang baryo sukad maguba ang tulay. <br /><br />Sa misunod nga Domingo, miadto si Lando sa kapilya uban ang pipila ka karaang sakop sa kapunongan aron susihon kon unsay gub-on na sa kapilya ug unsa pay mahimong isalbar. Nagkasabot na silang magbayanihan. Naa nay miangkong mogabas og kahoy, ug naa nay mibonluntaryong magsolisit og kuwarta o klase-klaseng donasyon. Malangay gamay ang pagsugod sa pag-ayo kay mopalit pa silag sin aron ipuli sa inak-ak nga atop. Lisod na man ugod ang pagpamuril og kahoy kay naupaw na kaayo ang ilang kalasangan. Mogamit na lang gani silag coco lumber. <br /><br />Sa pag-abot nila sa kapilya, misurok dayon ang dugo ni Lando kay nakita niyang daghan lang gihapong tawo sa kapilya aron magpatambal. <br /><br />“Pre, abi ba nakog mibalhin nag panambal si Datu Pikong,” sulti ni Lando sa iyang kompareng si Berto.<br /><br />“Aw, basig gigamit lang gihapon niya ang kapilya kay wala pa man ta magsugod og repair, Pre,” sulti ni Berto. <br /><br />“Bisan na, Pre. Ato na man siyang nasultian. Wa ko kaangay anang iyang gihimo. Gilaliman kag mangilad siya sulod sa kapilya? Yuna pa, nagpatambal man ka sa iya, unsa may resulta?”<br /><br />“Kining piang sa akong abaga, sigeg suol. Iya rang gihaplasan ug gihilot. Naayo baya,” sulti ni Berto nga nagpatuyok-tuyok sa iyang abaga. <br />“Sulagma ra to. Tara, adto na tas kapilya.”<br /><br />Nagpanon ang grupo ngadto sa kapilya. Nanginspeksiyon dayon ang mga kauban ni Lando sa kahimtang niini. Gitan-aw nila ang atop, ang mga trases ug bungbong. Si Lando naghulat nga mahuman ang balyan sa pagtambal sa kabahong sa tiil sa usa ka tigulang nga babaye. Naay gidukdok nga dahon si Datu Pikong ug iya ning gihampol sa kabahong sa tigulang. Giluod si Lando nga nagtan-aw. Susmaryosep! Mao ra to? Modako gyod nag samot, sa hunahuna pa ni Lando. Human sa pagtambal, gihatag sa babaye ang usa ka dumalagang manok sa balyan. Gidawat ni sa balyan ug gibutang sa ilalom sa lamesa. Nanginit na sab ang dugo ni Lando, apan gipugngan niya ang iyang kaugalingon. Misuksok siyag kalit sa linya aron maestorya ang balyan. Iyang giagig komedya ang pagpahinumdom sa saad nining mobalhin og panambal. Nangatarongan ang balyan nga wala pa man magsugod ang pag-ayo sa kapilya, busa iya una ning gigamit. <br /><br />“Okey lang na, Datu Pikong. Pero kinahanglang mopahawa ka na karon dayon. Sugdan na namo ang pagbungkag sa atop,” sulti ni Lando. <br /><br />Wala sa ilang plano ang pagguba sa atop nianang adlawa, apan namakak siya aron lang mobalhin ang mining mananambal. Giatubang ni Lando ang mga tawo ug kusog ang tingog nga miingon: “Mga manong, mga manang, mga higala. Mangayo kog pasaylo sa pag-estorbo sa inyo, apan kinahanglan nga mobalhin mog laing lugar karon dayon kay amo nang sugdan ang pag-ayo sa kapilya.” <br /><br />Naghunghongay ang mga tawo ug misunod sa mando ni Lando. Si Datu Pikong wala lang sab moreklamo ug gihipos ang pipila ka butang sa iyang lamesa. Gibitbit niya ang manok nga gigasa sa tigulang nga babaye, ug milakaw ni subay sa dalan padulong sa San Isidro. Misunod sab nga daw ikog ang iyang mga pasyente. Naay nagtinabangay og yayong sa lamesa sa balyan. <br /><br />Nalipay si Lando sa iyang nahimo. Napalagpot ra niya ang balyan. Iyang gipasaka ang iyang mga kauban sa atop aron idayon nag taktak ang mga inak-ak nga moaksiyon nag kahulog. Nagsabot sila nga sa sunod Sabado ug Domingo, sugdan na nilag ayo ang kapilya ug ilisan na ang mga bulok nga trases aron taoran og bag-ong atop. Samtang nalingaw og trabaho ang iyang mga kauban, gisubay ni Lando ang palibot sa kapilya. Libon na kaayo ni. Basig gibalayan nag mga halas. Kinahanglan nang hagbason, hinloag maayo. Iya ning gitiman-an nga usa sa angay nilang buhaton. Dako-dako sab ning trabahoa kay lapad ang luna sa kapilya. Aron madani ang mga tawo nga moadtog kapilya, kinahanglan nga nindot ni tan-awon ug limpiyo ang palibot. <br /><br />Mobalik na unta si Lando sa iyang agi dihang namatikdan niyang adunay dalangtas sa kalibonan. Morag pirme ni agian. Naikag siyang mahibalo kon unsay tumoy sa dalangtas, ug iya ning gisubay. Nakita niyang padulong ni sa dakong balete duol sa sapa-sapa. Duol sa balete nakita ni Lando ang gamayng hawan ug sa sentro niini naay giugbok nga kawayang gisiak makaupat ang tumoy ug gitungtongag pikas nga bagol. Sulod sa bagol adunay mama, tabako ug usa ka itlog. Kining higayona pa lang makakita si Lando og ingon niining butanga. Apan nasakpan dayon niya kon unsay gamit niini. Usa kini ka paghalad. Halad ngadto sa mga diwata! Apil ni sa binuang ni Datu Pikong! Morag napalong ang panan-aw ni Lando sa pagsurok sa iyang dugo. Iyang gipatid-patiran ang kawayan, ug nangalagpot bisag asa ang bagol ug ang sulod niini. Wala lung-i ni Lando ang pagsikad hangtod nga natumba ang kawayan. Wala pa matagbaw, iyang gitindak-tindakan ang kawayan hangtod nga napislat ni. Didto pa lang siya nahuwasan sa iyang kalagot. Mibalik siya sa kapilya ug nag-uban ang grupo pauli sa ilang tagsa-tagsa ka panimalay. <br /><br />Nakamata si Lando kay giyugyog siya ni Luisa dungang sangpit sa iyang ngalan. Nagbati na kuno siya. Morag panahon na kuno niya. Gibatig kulba si Lando ug nagdali-dalig dagkot sa lampara. Nagsul-ob dayon siyag pantalon. Wala na niya ilisi ang iyang t- siyert. Gitan-aw niya ang relo sa iyang pulso: alas tres sa kaadlawon. Diha pa niya naamgohan nga kusog kaayo ang ulan. Naglagubo ang ilang atop sa nag-inilogay nga mga lusok sa ulan. Bitbit ang usa pa ka payong kay basig walay payong si Manang Minda, milakaw si Lando nga naggamit og plaslayt aron ipang-iwag sa dalan padulong sa balay sa mananabang. <br /><br />Walay kakuliang nahibalik si Lando uban ang mananabang. Giandam dayon ni Manang Minda ang iyang galamiton. Nagpabukal ni og tubig, samtang si Lando nagtemplag instant nga kape ug nag-abrig delatang sardinas aron ilang ipamahaw. Pagkahimutang sa tanan, nag-apong na si Manang Minda sa kilid ni Luisa. Matag karon ug unya mosilip si Lando sa lawak, ug sultian siyang Manang Minda nga dili mabalaka kay normal ang dagan sa pagpanganak ni Luisa. Dugay pa kaayo ang kal-ang sa kontraksiyon sa tiyan ni Luisa. <br /><br />Pagka alas-otso sa buntag, gigawsan nag tubig si Luisa. Apan usa ka oras ang milabay, wala gihapon mogawas ang bata. Hangtod nga nakapaniudto na lang si Lando ug Manang Minda, wala gihapon mogawas ang bata. “Dry labor ni,” sulti ni Manang Minda nga morag normal lang kaayo ni nga panghitabo. Wala pa kuno moabri ang puwerta. Wala kunoy problema kay normal ang posisyon sa bata. Kon panahon nang mobusog ang tiyan ni Luisa, dunganan na lang ni sa iyang utong aron mogawas ang bata. <br /><br />Apan gibati nag kabalaka si Lando. Gusto siyang mahuman na ang pag-antos ni Luisa. Nakita niya nga daw nagluya na ang iyang asawa bisan tuod og mopahiyom ni kon makita siya. Nadugangan ang iyang kaguol kay ang ulan wala pa motuak. Bisag udtong dako na, ngitngit gihapon kaayo ang kalangitan. Sa iyang paminaw morag mikusog ang ulan imbis mohinay. Katingalahan ni kay dili pa man unta ting-habagat. <br /><br />Pasado alas kuwatro na sa hapon dihang nabati ni Lando ang pag-utong sa iyang asawa. Sa paminaw ni Lando, morag mabugto na ang mga ugat ni Luisa sa pag-inutong apan wala pa siyay mabating uha sa bata. Wala na kaagwanta, misulod si Lando sa kuwarto aron tan-awon ang kahimtang sa iyang asawa. Gigiyahan ni Manang Minda si Luisa. “Sige, utong,” matod pa niini. Apan bisag unsang utong ni Luisa, dili mogawas ang bata. Nakita ni Lando nga naglisod na kaayo si Luisa. Siya ang gikapoyag paminaw sa pag-utong sa iyang asawa ug migawas na lang siya sa kuwarto. Nagpaso-paso kini sa sala nga dili mahimutang. Taod-taod migawas usab si Manang Minda nga gipaningot pag-ayo. Namatikdan ni Lando nga gianinohan og kabalaka ang nawong sa mananabang.<br /><br />“Nagpahulay sa si Ma’am Luisa. Sa sunod kontraksyon, basig mogawas na ang bata,” matod sa mananabang nga nanarapo sa iyang nawong. “Ingon niana gyod ang unang pag-anak, lisod gamay,” dugang niini.<br /><br />“Kulbaan na ko ani Manang Minda. Ato na lang dad-on si Luisa sa Calinan. Daghan pay jeep sa crossing ron. Akong hulaman ang kabaw ug kariton ni Nong Kulas.” <br /><br />“Sige, i-andam lang na. Maayo nang managana ta. Sa pagkatinuod, wala may problema unta. Naa na man sa puwerta ang bata. Natingala lang ko nganong dili mogawas. Di man pod dako ang bata.”<br /><br />Ngitngit na dihang nakuha ni Lando ang kabaw ug kariton nga giatopan og plastik. Si Nong Kulas ang nagdala sa kabaw. Gisapnay ni Lando si Luisa og gipahiluna sa kariton ug nanglakaw na sila uban si Manang Minda. Sa paminaw ni Lando, daw migara ang ulan kay mikusog ang hangin nga nagbali-bali ang hapak. Nabasa gyod sila sa salibo sulod sa kariton. Bisan sa katugnaw, gipaningot si Lando tungod sa kabalaka ug kakulba. Halos wala nay umoy si Luisa. Nag-agulo na kini sa kasakit. Ug misamot pa gyod ang iyang kakuyaw dihang miingon si Nong Kulas nga nagbaha na ang sapa. Pagtan-aw ni Lando, miawas na tuod ang sapa. Iyang giplaslaytan ang unahan ug nakita niyang kusog kaayo ang agos niini nga nagdalag daghang putol nga kahoy, bunga sa lubi, bani sa saging ug ubang hugaw. Giplaslaytan niya ang tulay, apan wala siyay makita! Gibanlas na kini! Ang bag-ong tulay, nawala na! <br /><br />“Dili ta makatabok niini, Sir Lando. Kon dili moundang ang ulan, mokusog pa ning baha. Ug kon moundang man, tulo pa ka oras una mokunhod ang tubig,” matod pa ni Nong Kulas. <br /><br />Gusto untang manaog si Lando aron mangitag katabokan, apan gibuyag siya ni Nong Kulas. Sa dagan sa baha, walay parte sa sapa nga mahimong tabokon. Delikado kaayo kay nagabul-og pa ang baha. Supak man sa iyang buot, walay nahimo si Lando kondili mobalik sa ilang agi. Gihatod silag balik ni Nong Kulas ug gibilin niini ang kabaw ug kariton aron magamit dayon kon kinahanglanon. Sa ilang balay, nagsugod na sab ang kontraksiyon sa tiyan ni Luisa, apan dili gihapon mogawas ang bata. Nahadlok na si Lando nga motan-aw sa iyang asawa nga wala nay kusog. Hinay na ang ginhawa niini. Dili na gani kautong. Naghulat siya sa sala, ug nangadye atubang sa altar nga gitungtongan sa estatwa sa Sagrada Pamilya. Taod-taod migawas si Manang Minda, ug nakita ni Landong dayag ang kabalaka sa nawong niini. <br /><br />“Sir Lando,” sulti ni Manang Minda. “Dili ko kasabot aning kahimtang ni Ma’am Luisa. Kusog ang iyang pagdugo. Akong tawgon si Datu Pikong. Magpatabang ko sa iya.” <br /><br />Sa pagkabati ni Lando sa ngalang Datu Pikong, miulbo ang iyang kasuko. “Unsa?” misinghag si Lando. “Ayaw pagtiawg ingon niana, Manang Minda. Abi ba nakog ikaw ang kinahawran diris baryo, unya tawgon na hinuon nimo tong mangingilad?”<br /><br />Nakalitan si Manang Minda sa masuk-anong tubag ni Lando ug mibalik kini sa kuwarto. Apan wala madugay, migawas na sab kini. Nataranta na kini.<br /><br />“Dili mohunong ang iyang pagdugo, Sir Lando. Dili na ko kahibalo unsay buhaton. Naluoy kong Ma’m Luisa. Tawgon na nako ang balyan. Kahibalo kong dili ka motuo sa iya, apan wa may mawala sa ato kon ato siyang sulayan samtang dili pa ta katabok sa sapa. Delikado kaayo ang kahimtang ni Ma’am Luisa.”<br /><br />Wala na motingog si Lando. Nakuyawan siya sa balisang tono sa tingog ni Manang Minda. Tataw kayo ang gibating kaguol ug kabalaka niini. Wala na gani ni maghulat og tubag ug migawas na nga nagbitbit og payong ug plaslayt. Nabilin si Lando sa sala. Dihang nabati niya ang agulo ni Luisa, iyang gisulod ang kuwarto. Nagisi ang iyang kasingkasing sa pagkakita sa makaluluoy nga kahimtang sa asawa. Sa nawong niini makita ang sakit ug kalisod nga iyang gibati. Hinay kaayo ang ginhawa niini. Nalisang si Lando pagkakita sa daghang dugo nga miumog sa habol niini. Basig mamatay si Luisa! Dili! Gigunitan niya ang kamot sa iyang asawa ug mihilak siya. Naunsa na ba ang kalibotan? Nakawang lamang ang tanan niyang pagpangandam. Kinsay magdahom nga daghang aberyang mahitabo? Karon pa nga manganakay ang iyang asawa!<br /><br />Wala na mamatikdi ni Lando kon unsa kadugay ang iyang paghinulat kang Manang Minda. Sa iyang paminaw, daw miundang ang aginod sa mga takna. Gusto niyang motulin ni! Apan mora hinuon siyag gisungog. Gipiyong na lang niya ang iyang mga mata ug nangadye. Nangadye siya ug nangadye. Nakalukso siya sa kahinangop dihang nabati niya ang kasikas sa sala. Migawas siya sa kuwarto. Miabot na tuod sila si Manang Minda ug Datu Pikong. Nahumod ang balyan sa ulan ug nagpuga-puga ni sa iyang sinina ug pantalon. Pagkakita sa balyan kang Lando, nangatahoran kini, mingisi ug nagintang ang iyang pangag. Giliraw sa balyan ang iyang mga mata sa palibot sa sala, ug dihang nakita niini ang altar, iya ning giduol, gihilam ang estatuwa ug nanguros. Gibitad ni Manang Minda ang balyan padulong sa kuwarto. Nabati ni Landong naghilak si Manang Minda sulod sa kuwarto. Pipila lang ka gutlo migawas ang balyan, nangalot sa iyang ulo.<br /><br />Napungot si Lando kang Datu Pikong kay wala niini ayudahi si Manang Minda. Nangisog ning miingon, “Unsay problema, Datu Pikong? Abi nakog motabang ka? Nganong migawas ka man?”<br /><br />Maulawong mingisi ang balyan. “Di man ko kahibalo manambal kon dili ko giyahan sa akong abyan.”<br /><br />Ug sa tumang kahingangha ni Lando, gituplok-tuplok sa balyan ang iyang walang kamot ginamit ang iyang tuong tudlo. Pagkahuman, kunohay gipunit niini ang cellphone ug giduot sa iyang dalunggan! <br /><br />“Hello? Hello, Apo Sandawa. Hello? Gitawag tika kay naay magpatambal. Hain ka? Naay naglisod manganak. Unsa? Dili tika mabatian. Banha kaayo. Kusog ang ulan. Kusga imong tingog. Unsa? Gidaot ang tambara? Mao ba?”<br /><br />Samtang naggunit sa kunohay cellphone, giatubang ni Datu Pikong si Lando. “Sir Lando, gidaot kuno nimo ang tambara. Daghan kunoy nasuko sa imo.”<br /><br />“Unsay tambara?”<br /><br />“Altar sa diwata. Kadtong halaranan duol sa balete. Gidaot kuno nimo.”<br /><br />Wala katingog si Lando. Nagduda siyang naay nagsumbong sa balyan mao nang nakahibalo ni nga siya ang nagguba sa halaranan sa diwata. <br /><br />“Daghay gustong manimalos sa imo. Gustong kuhaon ang imong asawa ug anak,” matod sa balyan. <br /><br />Bisag unsa na lay iyawyaw niining balyana, sa hunahuna pa ni Lando. Pero iya na lang ning gipatuyangan. Bahala nag unsay isulti niini, basta luwason lang niya ang iyang asawag anak. Basig kahibalo tuod ni manabang.<br /><br />“Hello? Unsa? Baboy? Uy, Sir Lando. Maghalad daw kag baboy.”<br /><br />“Wala koy baboy,” tubag ni Lando.<br /><br />“Wala daw siyay baboy. Hello? Apo Sandawa? Kusga lagi imong tingog. Di ko kadungog. Unsa? Wa daw siyay baboy ba. Ha? Oo. Oo. Uy, Sir Lando, kinahanglan mosaad ka nga mohalad og baboy sulod sa usa ka semana. Mosaad ka?”<br /><br />Miyango si Lando. Gikapoy siya niining dula sa balyan. Nasayod siyang giyaga-yagaan lang siya sa balyan, apan kay nahinayak naman, iya na lang dayonon. <br /><br />“Okey daw, Apo Sandawa. Misaad na siya. Unsa? Manok? Ugis? Uy, Sir Lando, maghalad daw kag manok nga ugis. Karon dayon. Dalia kay daghan kag kontra.”<br /><br />Nakatimaan si Lando nga naay tigbatogan nga ugis nga dumalaga sa punoan sa anunang likod sa ilang kusina. Dala ang plaslayt, gisuong niya ang ulan ug mituhop dayon ang katugnaw sa iyang panit. Maayo gani kay ubos ra ang gibatogan sa manok ug iya dayon ning nadakpan. Daw basang manok si Lando nga nagkurog-kurog sa katugnaw. Gimandoan siya sa balyan nga ihalad ang manok sa diwata. Nangutana siya kon unsay iyang buhaton, ug miingon ang balyan nga gugulon ang liog sa manok. Gigugol ni Lando ang liog sa ugis nga manok, ang dugo niini gisalod sa usa ka platito. <br />Kalit lang nga misiyagit si Manang Minda gikan sa sulod sa kuwarto. Dali-daling nanulod si Lando ug ang balyan aron susihon kon unsay nahitabo.<br /><br />“Wala na siyay ginhawa,” sugat sa mananabang nga walay pugong ang pagbakho. <br /><br />Gigakos ni Lando ang iyang asawa. “Luisa, Luisa. Ayaw ko biyai.” <br /><br />Gipulsohan sa balyan si Luisa ug miingon, “Naay hinay.”<br /><br />Ug migamit na sab ni sa iyang imahinaryong cellphone. “Hello? Apo Sandawa, hello? Naunsa na man ni? Ha? Unsa? Kuhaon nila ang iyang kalag? Uy, ayaw! Pugngi na sila. Amiga nako ni si Ma’am Luisa. Dako siyag sala? Aw, lagi, pero nganong ang asawag anak man ang ilang panimaslan? Mangayog pasaylo? Sige, sige.”<br /><br />Gitapik sa balyan ang abaga ni Lando. “Sir Lando, Sir Lando. Kinahanglan mangayo kag pasaylo sa mga diwatang nasuko sa imo. Litoka mismo. Isulti nga nagbasol ka sa imong gihimo.”<br /><br />“Nagbasol ko sa akong gihimo. Pasayloa ako, mga diwata,” sulti ni Lando nga nagtulo ang mga luha.<br /><br />“Sir Lando, dali, pag-ilis. Unsay kinanindotan nimong sinina? Barong Tagalog! Pagsul-ob og barong Tagalog. Dali! Manang Minda, kuhaa ang mga kaldero. Mangalampag ta. Tawgon natog balik ang kalag ni Ma’am Luisa.”<br /><br />Nag-ilis si Lando nga daw pahoy lang nga nagsunod-sunod sa mando sa balyan. Wala na ni maghubo sa iyang basang pantalon. Human og ilis, gisuglayan siya sa balyan. Giliraw sa balyan ang iyang mga mata sa sala nga morag naay gipangita. Ug abtik kaayo ning milihok. Iyang gipunit ang antuwanga sa plorera ug gipaipit sa dalunggan ni Lando. Iyang gikuha ang sidlakon nga tela sa lamesa ug gipatong sa abaga ni Lando. Iyang gitangtang ang medalya sa bungbong ug gitaod sa dughan ni Lando. Ug iyang gikuha ang tropeyong ginama sa lata ug gipagunit kang Lando. Ang paminaw ni Lando, daw kaslonon siya sa usa ka komedya nga drama. Kon tuyo sa balyan ang pagdugmok sa iyang kadungganan pinaagi sa pagpakaulaw sa iya, hingpit ang kadaogan niini. Ug dihang naamgohan niya nga nahulog siya sa laang sa balyan, wala na kapugngi ni Lando ang pagbakho. Ingon diay niini ang bation sa mga desperado. Bisag unsa na lay kuptan. Bisag unsa na lay buhaton. Ug samtang nagbakho si Lando sa kalagot, kaulaw ug kaguol, gipakang-pakang ni Manang Minda ang duha ka kaldero, samtang ang balyan migamit og metal nga luwag sa pagbunal-bunal sa iyang gikuptang kaldero. Nakigkompetensiya sila sa kasaba sa ulan. <br /><br />“Hoy! Ma’am Luisa! Amiga! Ayaw sag lakaw,” mao niy isinggit-singgit sa balyan. “Nia ang imong bana. O, tan-awa siya. Di ba pogi kaayo siya? Unya biyaan nimo? Hala, balik diri! Pauli! Pauli!”<br /><br />Kon unsa pa toy isinggit-singgit sa balyan. Wala na masabti ni Lando ang ubang gisulti niini. Sa iyang kaugalingon, wala say undang ang iyang pag-ampo. Usahay mosulbong sa iyang hunahuna ang kalagot kay nasayod siyang naglangay-langay lang ang balyan. Nganong dili na lang ni moadto kang Luisa ug ipagula ang bata? Kon hawod man gani ni? Wala na siya kamatikod kon unsa kadugay ang pagsaba-saba sa balyan ug ni Manang Minda, apan naluya ra ang balyan ug miundang. Gihangak ang duha sa ilang gihimo. Taod-taod, gibutang sa balyan ang cellphone sa iyang dalunggan.<br /><br />“Hello? Hello, Apo Sandawa? Ngano? Unsa? Pasayawog binanog? Uy, Sir Lando! Pasayawon kuno kag binanog.”<br /><br />“Di man ko kahibalong mosayaw, Datu Pikong. Wa pa ko kabati anang binanog.”<br /><br />“Siyaro, sayaw na sa banog, dili ka kahibalo? Hello? Apo Sandawa. Di kuno siya kahibalo. Unsa? Ako ang mosayaw? Uy, ayaw gani kog tiawi Apo Sandawa. Akoy tubos? Giatay na. Ha? Dili mosugot? Kinahanglan sayawon gyod? Mao ba? O, sige, sige.”<br /><br />Ug natingala na lang si Lando nga migawas ang balyan sa balay. Gibutang ni Lando ang lampara sa akboanan sa bentana ug iyang nakita ang balyan nga nagsugod pagsayaw sa tugkaran samtang kusog ang bundak sa ulan. Bisag sa iyang kahimtang, kakataw-anon si Lando nga nagtan-aw sa balyan nga naningkamot mosayaw. Dili gyod niya malarawan nga banog tong gisundog sa balyan. Mora nig pato nga nag-igwad-igwad ug nagkapa-kapa sa iyang kamot. Kon mokinto ang balyan, mora nig matumba kay dili kadaog sa iyang katambok. Bakikaw kaayo ang mga lakang niini, ug kon molupad-lupad, mora nig tawong nalumos nga nagkapa-kapa sa tubig. Matag karon ug unya makita ni Lando nga adunay punitong sagbot ang balyan. Taod-taod sab ang pagsayaw sa balyan. Mibalik na ni sa balay nga basa kaayo ang tibuok lawas. Gitunol sa balyan kang Manang Minda ang mga sagbot aron isagol sa gipabukal nga tubig. Gitunolan sab siyag toalya ni Manang Minda. Nanarapo ang balyan sa iyang tibuok lawas. Gihangak ni. Misenyas si Manang Minda nga naluto na ang mga sagbot. Apan ang balyan wala pa molihok. Naglingkod lang ni sa silya ug bisag unsa na lang ang hilngon: ang plorera, ang mga karaang magasin, ug uban pang mga butang sa lamesa.<br /><br />Wala kapugngi ni Lando ang pagsulbong pag-usab sa iyang kalagot sa balyan. Wala siya makasabot nganong naglangay-langay ni. Mora bag walay himalatyon nga naghulat sa iyang pagtambal. Gusto niya ning luokon! Sumbagon! Wala na kaantos, iyang nang gisukmatan ang balyan: “Unsa ba gyod, Datu Pikong? Tabangan ba nimo ang akong asawa o dili? Unsa pay imong gihulat?”<br /><br />Apan inay mo-uk-ok, nangisog ang balyan. “Sir Lando! Hangtod karon wa pa ka kasabot? Dili ko kahibalong manambal. Kinahanglang mokunsad ang abyan.” <br /><br />Ug nakigharong nig tutok sa iya. Nakuratan si Lando sa sumbalik sa balyan. Ug didto pa nahayagan si Lando. Didto pa siya hingpit nga nakasabot. Wa siya masayop sa sinugdanan pa! Mini! Mini ang balyan! Sa iyang pagkadesperado, nahatagan niyag higayon ang balyan nga makaarte. Nagpakaaron-ingnon lang ning naghulat og abyan aron makalikay sa responsibilidad sa pagpaanak sa iyang asawa. Nagritwal-ritwal pa gyod ang buang! Basolon niini ang kamatayon ni Luisa sa iyang pagdaot sa halaranan sa mga diwata. Mao ni ang tumong sa balyan! Nagpaabot lang siyag wala! Kadaghang nausik nga mga takna! Ug nakahukom si Lando nga dad-on si Luisa sa Calinan. Motabok siya sa sapa. Bahala na! Nakauli na to si Manoy Pedro, ang drayber sa jeepney. Kon makatabok lang siya sa sapa, maluwas na si Luisa. Apan iya unang patilawon ang balyan og kastigo! Iya ning kulatahon! Bun-ogon! <br /><br />Iya na untang hasmagan ang balyan dihang nanghuy-ab ni. Miaksiyon nig katulog, ug gipatong niini ang iyang ulo sa iyang kamot. Ningmata dayon ang balyan, ug nanampiling. Miatubang ni kang Lando ug nanlimbawot ang mga balhibo ni Lando kay dili nawong sa balyan ang iyang nakita! Ang iyang nakita usa ka malumong nawong sa tigulang. Apan kalit lang sab ning nahanaw sa nawong sa balyan.<br /><br />“Lando, ayaw kalimot sa imong saad nga mohalad og baboy, ha? Pasalamat kas balyan nga gihimo ang tanan aron mapuypoy ang kasuko sa mga diwatang imong gibugal-bugalan.”<br /><br />Nanlimbawot og samot ang balhibo ni Lando kay dili tingog sa balyan ang iyang nabati! Nahatiurok si Lando sa iyang gilingkoran. Ang balyan misulod sa kuwarto. Wala dangtig usa ka minuto, morag naay nabati si Lando nga uha gikan sa kuwarto. Hinay kaayo. Apan miundang. Imahinasyon lang seguro niya. Miuha na usab. Gilingkalag ni Lando ang iyang dalunggan. Naputol ang uha. Apan uha gyod sa bata! Ug misagunson na ang uha sa bata. Wa na niy magpapugong sa iyang pagtiyabaw, morag nakiglumba sa kasaba sa ulan. Milukso ang kasingkasing ni Lando. Midagan siya sa kuwarto. Nakita niyang gilimpiyohan ni Manang Minda ang bata, samtang ang balyan nanarapo sa iyang mga kamot. Giduol niya ang iyang asawa. Wala niy panimuot, apan buhi! Buhi! Ug mitulo ang mga luha ni Lando sa tumang kalipay. Iya untang pasalamatan ang balyan apan wala na ni sa kuwarto. Miadto siya sa sala. Wala. Miadto siya sa pultahan ug didto sa tugkaran iyang nakita ang balyan nga nagsugod na pod og sayaw. Mihunong na ang ulan. <br /><br />Pag-alsa sa balyan sa iyang mga abaga ug kamot, kalit lang mihaguros ang hangin ug mikayab ang sinina sa balyan. Mikapa-kapa ang balyan sa tumang kahanoy. Daw banog kining naglupad-lupad sa kahanginan. Usahay mosarap ni, ug usahay modailos. Usahay sab mangisog ang banog, ug mohana-hana ang ulo, mangaliskag ang balhibo sa tangkugo. Motugpa kunohay ang banog ug magkulukinto ang balyan, dayong bukhad sa iyang mga kamot ug mosutoy og lupad. Daw gisuyop si Lando nga nagtan-aw sa binanog sa balyan. Migawas siya sa balay ug miadto sa taliwala sa tugkaran. Pagsugod ni Lando og kapay, mihaguros ang hangin, ug sa iyang paminaw, daw banog siyang naglupad-lupad sa kahanginan.<br /><br /><br /><br />This story won First Prize for the Short Story in Cebuano for the 2005 Palanca AwardsAnonymousnoreply@blogger.com0