Mubong Kurso Pagsulat Og Sugilanon (Pagpaila)

Ni Omar Khalid

(Pasiuna: Kining maong artikulo kabahin sa seryal nga gisuwat sa
tagsulat og napatik na sa magasing Bisaya. Gituyo kini pagpagawas
dinhi alang niadtong atong kaubanan sa balayan nga buot makat-on
pagsuwat og sugilanon. Ang Omar Khalid takubang-ngalan ni Richel
Dorotan nga mao karoy literary editor sa magasing Bisaya. Ang iyang
seryal anaa na karon sa ika-13 nga bahin sa Bisaya. Mangayo sab siyag
pidbak ninyo kon buot ba ninyong iposte tanan dinhi ang uban pang mga
bahin sa iyang seryal. Sa pagkakaron, kini pakati lang una alang
niadtong dunay interes nga makakat-on sa pagsulat og sugilanon. Ang
tagsulat mananaog sa Unang ug Ikaduhang Ganti sa sugilanon sa
Bathalad-Cebu naiadtong 2004. Sa 2003, siya usab ang midaog sa
Ikaduha ug Ikatulong Ganti sa Sugilanon sa Bathalad-Mindanao.
Mananaog sab siyag unang ganti sa Interschool Three-Act Play writing
contest niadtong 1998 Centennial Celebration sa iyang ug napasundayag
sa mga magdudula sa Cebu Roosevelt Memorial Colleges. Ikaduhang Ganti
usab siya sa tigi sa balak nga gipasiugdahan sa Sunstar Superbalita
sa Cebu niadtong 2004.)

KON way problema, way sugilanon. Ang nakainteresado ning kinabuhia
mao ang problema. Matod sa awit Binisaya: "Bakakon ang mosulti nga
siya way suliran. / Bisag dato bisan pobre tanan dunay kagul-anan. /
Ang batang mahimugso niining kalibotan, tungod sa suliran, hilak
hibatian." Bitaw. Wa magbakak ang awit.
Kang kinsang problema ang atong sulaton? Kadaghan. Kon problema ang
hisgotan, kini ang numero unong hinungdan nganong di mahutdag trabaho
ang mga batid sa saykolohiya, ug puno kanunay ang hospital alang sa
nalisoan sa turnilyo.
Ug kadtong mga balidong mga problema lamang ang sulaton.
Unsaon pagbanabana sa bug-at nga problema? Kana depende sa matang sa
pagka tawo sa imong karakter. Ang dato di maproblemag bugas. Kon kini
maoy problema nga gilatayan sa imong sugilanon, napakyas ka. Ang
pobre di maproblemang graheanan sa kotse. Di kini kabahin sa
reyalidad sa iyang kalibotan. Kon kini ang imong subayon, katulog na
lang kay basig mas katuohan pa ang imong damgo kay sa anaa karon sa
talad mong sulatanan.
Kita di mawala, matod ni William Faulkner, tungod kay kita
may kalag. Kahibulongan bitaw nganong sa kalisod sa atong mga
problema, makangisi gihapon kita sa atong mga higala. Kaanindot nga
kinabuhi bisan sa mga problema. Busa ang sugilanon bahin sa problema
tungod kay mao kana kita. Sulbaron sa karakter ang problema, pakyas
man kon molampos. Makigbugno siya sa kusog nga agos sa kinabuhi. Tan-
awang sapa, ang iyang dinagayday. Usahay hilom, tulugkaron, ug way
kibo sa iyang agos. Apan kinsay nagdahom sa unahan kini mahulog sa
usa ka busay, mapusgay sa kabatoan. Unya hilom na man, daw laylay sa
nagdukang inahan sa kagabhion. Sa kataposan, mahisangko siya sa
dughan sa dagat. Ug kini hilom na usab. Ingon ana ang sugilanon.
Ang mga halinon kaayong nobela hilabihan kaadunahan niining
problema. May problema ang usa ka karakter nga mohatod ngadto sa
laing mga problema. Kahinganlan dinhi ang mga bantogang awtor sa
dekada 60 sama ni Mickey Spillane ug Max Brand. Ingon sa mga urban
cowboy ang mga karakter. Maglaway ka samtang magbasa sa ilang mga
nobela. Daw makapasmo kon di mo humanon sa pagbasa.
Sagad sa abunda niini mao ang mga detective stories. Unsaon
pagsulbad sa krimen? Kinsay nagbuhat sa krimen? Usahay talagsaon pa
kaayog kasulbaran nga makapanakla ka. Ambot kon may makalabaw ba sa
kang Edgar Allan Poe ning kategoriyaha. Sa "The Gold Bug" gipakita
niya ang paagi unsaon paghubad sa usa ka tinipigang sulat aron
makaplagan ang bulawan. Kinsay magtuo nga ang mamumuno sa "The
Murders of Rue Morgue" usa diay ka orangutan? Sa nagtungha pa kita,
si Poe ang atong gisipit-sipitan ug lagmit way sinuwat niya nga wa
nato maukay. Makapaintriga ang iyang mga sugilanong bahin sa mga
maanyag nga babaye (apan pulos nangamatay) sama sa "Morella", "The
Assignation", "Legiea", ubp.
Nagtuo ko nga kon nahimo pa lang mga tulisan ang mga
magsusugilanon, ambot kon hidakpan ba sa mga otoridad. Hanas silang
mangitag sulbad tungod sa kaadunahan sa imahinasyon.
Ayawg kalimot nga ang sugilanon maoy pakigharong sa mga
suliran. Dili imo. Iya sa karakter nga maoy nagdala sa sugilanon. Imo
lang ang pagpanimon kay ikaw mao ang maglalalang sa daghang mga
kahibulongan sa kalibotan. Di ba ginganlan ka man og gamayng Bathala?
Kon unsa kabug-at ang problema, kana ang banabanaon sa
magsusugilanon. Ayaw papas-anag usa ka sakong bato ang hulmigas. Ayaw
hatagig suliran ang karakter nga malisod uyamot ang pagsulbad sa
iyang katakos. Nakabantay ka sa gihimo sa mga segunda klaseng
pelikula nga kay wa na may mahimo ang karakter sa iyang suliran,
hatagan dayog liot sa direktor kun tagsulat. Wala na. Natabla ang
tanan. Gipatay na lang nga way hinungdan. Ug mopauli ka nga mosaad,
mag-usab pay layog!
Ang mga dramaturgong Griyego (labi na ang mga hanas sa dulang
trahedya sama ni Sophocles, Aristophanes, Euripides) migamit sa deus
ex machina (Diyos sa makina) kon ang krisis sa karakter hilabihan na
kalisod. Dunay plataporma sa esenaryo nga molusad nga luwanan sa mga
Diyos aron luwason ang aktor. Apan kini gidawat nila kay kabahin man
sa kombensiyon sa ilang mga pagtuo. Sa atong panahon, kini di na
magamit.
Kini ang akong proseso: Una, ang problema wa dahoma nga
moabot apan miabot. Ikaduha, mangitag paagi ang karakter nga kini
masulbad. Unya ang catharsis (pagsipong sa mga emosyon nga daw dakong
baha). Kon kini ang imong paagi, sayon ra ug lagmit maimo ang
pagakpak.
Busa—
May karakter nga adunay problema ug siya mangitag sulbad.
Sayon ra. Matod ni Junne Cañizares, kapakapa lang kay sa madugayg sa
madali maantigo ka rang molangoy. Apan kini sab ang ako: Ayawg
pangahas og tidlom sa dakong lawod kon wa kay manluluwas. Kini lang
una: suwata ang duol sa imong kasingkasing, ang anaa sa imong
kasilinganan. Kini nagtipig gihapon og dagkong sugilanon nga wa mo
lang himatikdi.
Kon miungot ang imong dagang, kana usa ka dakong problema.
Karon, naa ka nay temang mahimong sulaton.
(Sumpayan unya nato)