Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon (1)

Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon
Ni Omar Khalid

Nganong Sugilanon Man Gyod?
(Unang Bahin)

TAUDTAOD na kong naniid sa lakat sa lakat sa atong katitikang
Binisaya sukad nga nakamatngon akog buot sa kalamian sa mga lalang sa
imahinasyon. Gani, mao usab kiniy hinungdan nga nahagit ang gamay
kong katakos aron sunogon ang kilay tungod sa pag-alisuso sa tinguha
nga makat-on gayod sa arte sa panugilanon. Tinuod nga ang kabatid
halayo pa kaayo kanako apan namasin lang ko nga makapaambit.

Sagad sa nahinagbo kong nagtuon-tuon (sagad mga young writers sa
Bisaya magasin) mangutana gayod unsaon ba paggambalay ang usa ka
hipno nga sugilanon. Pito ka tuig na ang milabay, mao usab kining mga
pangutanaha ang misantop sa akong hunahuna. Dili ikatingala ang maong
pangutana. Kay mahibulong man ugod kita nga kasayon bang basahon sa
usa ka sugilanon apan nganong lisod mang sulaton. Hunahunaa lang nga
nag-atubang ka karon sa usa ka blangkong papel nga pun-on mo sa mga
pulong nga mahimong tinuod diha sa imahinasyon sa mga magbabasa.

Ang akong gibuhat kaniadto sa nagsugod pa ko mao ang pag-ugmad sa
akong writing habit. Kini mao ang pagsulat nga libre ug gawasnon aron
mabaid ang akong kaisog sa pagpakiglayog sa daghang mga pulong. Sulat
lang sa way lingi-lingi bisan asa mapandol ang imahinasyon. Sa
madugayg sa madali may masubay ka rang maayong dalan. Sa tumoy sa
bangaw may tibod sa bulawan, matod sa awit. Angay kitang masayod nga
ang mga magsusulat mosulat gayod sa way paghunong. Oo! Kay ang
trabaho sa magsusugilanon nagsugod dihang siya mimata sa kabuntagon
hangtod sa pagtuktugaok sa laing kabuntagon. Ang paghunahuna unsay
sulaton maoy unang lakang. Unang lakang, kay may hagit pang nagpaabot
sa unahan. Ug batyaga nga sukad karon, nabunyagan ka na sa ngalang
magsusulat. Kabahin ka na sa giingon sa usa ka batid nga "the
unacknowledged legislators of the world".

Ang magsusulat nagtan-aw kanunay sa tanang mga esena sa kinabuhi nga
kanunayng bag-o sa iyang mga mata; sama sa usa ka bata nga ang
pangisip kanunayng puno sa mga pangutana. Ang magsusulat usa ka
bisyonaryo. Ang ordinaryong hitabo mahimong usa ka dakong sugilanon
kon mahatagan tag igong pamalandong. Usa ka klasikong pananglitan mao
ang nasuwat ni Fred F. Monternel nga "May Kasingkasing Magmaya Matag
Bulok Sa Ulan" (Bisaya, Hulyo 12, 2000). Kon ang kaordinaryo maoy
hisgotan, ambot kon may molabaw pa ba sa maong sugilanon. Kasugiran
sa ordinaryong mga tawo sa ilang ordinaryong mga kalipay. Ang mga
karakter naguol kay ang ilang pangita (nga mao ang pagkariton sa
pinalit sa mga tawo sa merkado) gihulga sa kapakyas sanglit mibunok
ang ulan. Apan nakakita silag paagi nga ang pag-ulan
mahimong "makapamaya sa ilang kasingkasing". Gihimo nilang tulay sa
mga tawo ang kariton ug busa nakakuwarta ra gihapon. Di ba ordinaryo
ra? Apan luyo sa iyang kaordinaryo makita nato kon giunsa sa tawo
pagsukol sa iyang suliran. Nakita nato ang atong kaugalingon sa maong
sugilanon. Lagmit lain kitag mga "kariton" ug mga "ulan" apan sama sa
sugilanon, kita di mahadlok. Kadakong kapuslanan sa sinulat paghatag
kanatog laing panlantaw ning kinabuhi.

Tan-awa ang katahom sa laing anggulo. Kay ang katahoman halayo kaayo
sa ordinaryong mga pagbati, laing maalamon ang nag-ingon. Pagsulat
uban ang gugma ug kini ang maghatag og lana sa imong tangkaraw.

Ang mga magsusugilanon sa gawas nga nabantog sa kayano sa ilang
sugilanon mao si Anton Chekhov ug Guy de Maupassant. Apan
kahibulongan nga hangtod karon ang ilang mga obra ato pang gibasa ug
kanunayng naghagit sa pagtuon sa mga eskolar ug kritiko. Sa atong
katitikang Binisaya ang kayano usab ni Gumer M. Rafanan nakapahimo
niyang bantogan, ma-balak o ma-sugilanon. Busa—

Kayano! Kayano! Kayano!

Ayaw pangambisyon sa giingong literary stories. Kon ikaw may igo nang
katakos, kini moabot kanimo sa di damhong higayon. Una sa tanan,
kinahanglan masabtan gayod ang imong sinulat nga bisan daghan og
gilaktoran apan wa gayoy nalibanan. Matag pulong may iyang
kapuslanan. Dili paturagas. Kini ang unang birtud sa kabug-at.

May mga sinulat nga usahay mahibulong ka. Maayong pagkahan-ay apan
wala ka ganahi. Patay. Morag di masabtan unsay kulang. Dili asin,
dili betsin, dili suka. Daghan ang mga magsusulat nga ingon niini
apan di ko na lang hinganlan kinsa kay numero unong kriminal ang
pagtaas sa presyon sa dugo. Sagad sa mga sugilanon nga "patay" mao
ang bahin sa mga karakter nga way kalig-on. Stereotype kun typecast.
Kana bang giingon sa hilawng mga kritiko nga: "nganong ato man gyong
himoong bida ang mga rebelde, kawatan, ubp".

Angay tang timan-an nga ang trabaho sa magsusugilanon dili mao ang
pagsilot sa mga kriminal; labaw nang dili ang paghimog santos sa mga
buotan. Ang buhat sa usa ka maayong magsusugilanon mao ang paghatag
og mata sa tanan pamasin nga kitang tanan makabaton og katakos alang
sa ikaduhang konsiderasyon sa pipila ka bahin sa kinabuhi sa usa ka
tawo. Kita ang mopasundayag sa atong pagka tawhanon luyo ning
kinabuhia. Responsibilidad moral? Oo, husto ka higala. Ang maayong
magsusulat anaa usab niana. Mao bitawng hatagan tag konsiderasyon ang
pipila ka matang sa tawong typecasted na tungod sa atong
responsibilidad-moral. Daotan ba diay kon makakita kitag katarong
kang Brando Bandido o kang James Bond? Nganong nalingaw ka kang
Bondying nga di mosulod sa iyang klase (ang bata nga tapolan mosulod
sa iyang klase typecasted gihapon nga di sulundon)? Kay kon mao,
unsang matanga sa moralidad ang buot natong umolon? Ang sugilanon usa
ka kalingawan, dili usa ka monasteryo.

Ania ang laktod: pangitaa ang katarong bisan diha sa giisip nga mga
daotan, pangitaa ang daotan bisan sa giisip natong mga matarong.
Pangitaa ang mga libakera bisan diha sa midawat sa komunyon. Pangitaa
ang kasalbahis bisan diha sa tinamod nga mga banay sa katilingban;
ang malumong kasingkasing sa mga kriminal. Karon, anaa na sa imong
kamot ang sugilanong nagpanikad sa kinabuhi.

Subaya ang kamatuoran sa kinabuhi aron makaila ka unsay karakter nga
ideal (anaa lang sa hunahuna) ug real (anaa gayod). Aw, nangita man
kaha ta sa reality. Kinsay makausab sa reality? Ang tawo nag-
idealized kanunay sa unsay moral apan ang iyang nature sukwahi
kanunay: malisyoso, mansado, imoral sa gilagda niyang mga panukdanan.

May katuyoan ang sugilanon. Duna kiniy buot ingnon. May punto ang
tagsulat nga buot ipalungtad. Kay kon kini wala, ang tinta mo nausik.
Ang mga pagtulun-an ni Kristo iyang gipakita sa makalingawng mga
sugilanon (kun sanglitanan). To drive home a point, matod sa Iningles.

Ang maayong sugilanon nagbaton sa sense of urgency. Way daghang tuyok-
tuyok. Way daghang salto-salto. Morag manok-teksas sa bulangan nga
mokanuos pagkupog. Kataw-an sa mga puntos ang manok nga sukol-dagan
ug way labok. Kon ang sugilanon mo kuwang sa lansad, di maayong
pustaan kay alkanse sa ariba. Ang gusto sa mga magbabasa: inighuslo
sa bayna, kupog dayon.

Husto ang panukiduki. Apan bisan pa sa kamasangkaron sa imong mga
panigsusi; ibutang ta, anaa na nimo ang tanang datos, kana di pa
garantiya nga mosangpot sa kanindot ang usa ka obra. Angay tang
masayran nga mobasa kita og sugilanon di tungod sa impormasyon kay
ang tawo napuno na niana. Ang apson sa mga magbabasa mao ang
kalingawan nga ikadulot sa tagsulat, ang emosyon. Duna ba goy
nakahilak nga magbabasa kay maayong mogamit ang tagsulat sa
teknikalidad unsaon pagdakop ang usa ka kriminal? Wala tingali. Si
Stephen Crane nga bantogan sa iyang nobelang "The Red Badge of
Courage", usa ka nobela sa gubat, may mga sayop sa iyang termino-
militar. Ang magbabalak nga si John Keats may sayop usab sa iyang
balak nga "On Reading The Chapman's Homer" (imbes mogamit kang Balboa
isip unang nakakita sa Lawod Pasipiko, si Cortez maoy iyang nasuwat).
Karon, nakapamenos ba kini sa gibug-aton sa ilang mga obra? Nganong
pungkol ang Venus de Milo? Nganong way kilay si Mona Lisa? Nganong
may notang sayop si Mozart? Di kaha binata kon lalisan pa nato unsaon
paggamit ang "media noche" ug "noche buena"? Kinsa bay nakasulat og
sugilanong di masaway? Matod sa Bibliya, ang unang molabayg bato sa
babaye kadtong walay sala.

Ang mga bug-at nga buhat sa alampat gikan sa atong subconscious ug
superconscious: mga kasinatian nga natigom lamang luyo sa atong kalag.
(SUMPAYAN)